همه‌گیری کووید-۱۹ منجر به استفاده فزاینده از فن‌آوری دیجیتال در عرصه اشتغال، آموزش، زندگی روزمره، دسترسی به خدمات و همچنین ارتباط با دیگران شد. این وضعیت بیش از پیش نشان داد که موانع بر سر راه گروه‌های مختلف جامعه برای دسترسی و استفاده از فن‌آوری دیجیتال تا چه اندازه می‌تواند به بی‌عدالتی اجتماعی و به حاشیه راندن گروه‌های کمتر برخودار دامن بزند. در این شرایط و با توجه به اینکه حتی پیش از همه‌گیری کووید-۱۹ شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال Gender Digital Divide به عنوان یک مسئله جهانی و پر کردن این شکاف به عنوان عاملی برای رفع تبعیض جنسیتی شناخته می‌شود، ما در مدرسه پرتو بر آن شدیم که با دعوت از کارشناسان بین‌المللی، وبیناری در این خصوص برگزار کنیم.
در این وبینار که روز چهارشنبه ۲۲ تیر ۱۴۰۱ به صورت رایگان و آنلاین برگزار شد، خانم رین اندرسون، کارشناس بین‌المللی و کارآفرین حوزه فن‌آوری اطلاعات، تجربیات و تخصص خود را درباره شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال با شرکت‌کنندگان به اشتراک گذاشتند.
اسلایدهای وبینار شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال را به زبان فارسی در قسمت پایین مشاهده می‌کنید. در ادامه نیز خلاصه‌ای از موضوعات پوشش داده شده را به ویژه برای افراد علاقمند به این مبحث که موفق به شرکت در وبینار نشدند مرور خواهیم کرد.
شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال به فاصله میان توانایی زنان و مردان برای دسترسی و استفاده از فن‌آوری‌های دیجیتال و همچنین شمولیت زنان در توسعه این فن‌آوری‌ها گفته می‌شود. این شکاف نتیجه مجموعه‌ای از سوگیری‌ها، موانع و محدودیت‌ها برای همه‌شمول بودن تکنولوژی دیجیتال Digital Inclusion است. در سطح جهان، برای سنجش شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال سه معیار دسترسی، مهارت و رهبری مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
در دسترس بودن اینترنت و در اختیار داشتن ابزارهای استفاده از فن‌آوری دیجیتال، معیاری اساسی برای سنجش شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال و در مقابل آن همه‌شمول بودن این حوزه در کشور یا سازمان مورد نظر است. به عنوان نمونه، در اسلاید شماره ۵ می‌توان دید شکاف در مالکیت تلفن همراه و همینطور استفاده از اینترنت تلفن میان زنان و مردان چه میزان است. در سطح جهان، دو منطقه آسیای جنوبی و جنوب صحرای آفریقا شاهد بیشترین شکاف در این زمینه‌اند.
دیگر معیار ضروری برای سنجش شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال به مهارت استفاده از فن‌آوری‌های دیجیتال مربوط می‌شود. واضح است که حتی اگر مانع دسترسی برطرف شده باشد، در صورتی که دانش استفاده از ابزار دیجیتال یا اینترنت وجود نداشته باشد، بهره‌وری لازم صورت نخواهد گرفت. به عنوان نمونه، می‌توان به یافته‌های یک مطالعه اشاره کرد که نشان می‌داد حتی در میان زنانی که امکان استفاده از اینترنت را داشتند، تعداد پرشماری آنطور که باید از اینترنت برای پیدا کردن شغل بهره نمی‌بردند.
معیار رهبری در زمینه فن‌آوری‌های دیجیتال را باید از دو بعد سنجید. یک بعد از رهبری به تعهدات دولت‌ها، کسب و کارها و سازمان‌های گوناگون برای پر کردن شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال اشاره می‌کند. اما مقصود از بعد دیگر رهبری که حتی می‌توان گفت از اهمیت بیشتری برخوردار است، حضور هر چه بیشتر زنان در موقعیت‌های تصمیم‌گیری است. در سطح جهانی ما می‌بینیم که به طور میانگین زنان تنها ۱۲٪ موقعیت‌های تصمیم‌گیری تاثیرگذار در نهادهایی چون وزارت فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات و تنظیم‌کنندگان صنعت مخابرات را به خود اختصاص می‌دهند.
پس از مرور معیارهای سنجش شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال، بخش بعدی وبینار به بررسی عوامل مرتبط با شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال اختصاص پیدا کرد. این عوامل عبارتند از: موجود و مقرون به صرفه بودن، سواد و مهارت‌های دیجیتال، امنیت آنلاین، محتوای مناسب و مرتبط، بخش فن‌آوری اطلاعات IT sector و استارت‌آپ‌های دیجیتال، قوانین و سیاست‌ها و همچنین هنجارهای اجتماعی.
موجود و مقرون به صرفه بودن اینترنت و ابزارهای دیجیتال پایه و اساس همه‌شمول بودن فن‌آوری دیجیتال است. در واقع سوالاتی از این دست که آیا پوشش اینترنت در منطقه‌ای خاص وجود دارد؟ کیفیت و هزینه آن چگونه است؟ آیا دسترسی به الکتریسیته در منطقه تأثیری بر استفاده از اینترنت می‌گذارد؟ دسترسی به ابزارهای دیجیتال مثل کامپیوتر، لپ‌تاپ، تبلت، تلفن هوشمند، تلفن همراه و کیفیت دستگاه‌ها و هزینه آنها به نسبت درآمد ساکنان چگونه است؟ به بررسی عامل موجود و مقرون به صرفه بودن کمک می‌کند.
عامل هنجارهای اجتماعی در این رابطه به این شکل نقش بازی می‌کند که به عنوان مثال زمانی که هزینه اینترنت و ابزارهای دیجیتال بالاست، احتمال اینکه زنان خانواده در اولویت استفاده از اینترنت و ابزارهایش قرار نگیرند، زیادتر است.
همه‌شمول بودن فن‌آوری دیجیتال همچنین به برخورداری از سواد و مهارت‌های دیجیتال وابسته است. سواد دیجیتال در برگیرنده توانایی جستجو کردن و یافتن اطلاعات به صورت آنلاین و درک، ارزیابی و مدیریت آن اطلاعات است. همچنین ارتباط‌گیری و همکاری آنلاین، تولید محتوای دیجیتال، که خود موضوعاتی مثل کپی رایت، مجوز و برنامه‌نویسی را در بر می‌گیرد، حفظ امنیت دستگاه‌های دیجیتال و اطلاعات شخصی و همینطور آگاهی و مهارت مقابله با آزار و قلدری آنلاین و در نهایت توانایی حل مشکلات فنی و استفاده خلاقانه از فن‌آوری‌های جدید را شامل می‌شود.
برخی مطالعات گویای این است که زنان به نسبت مردان تمایل کمتری دارند که فن‌آوری‌های جدید را بیازمایند. یکی از عوامل جنسیتی که می‌تواند به توضیح این موضوع کمک کند این است که زنان به دلیل مسئولیت‌هایی که به طور سنتی در خانه و خانواده دارند ممکن است زمان کمتری برای اختصاص دادن به چنین موضوعاتی بیابند.
همچنین در برخی فرهنگ‌ها اگر فن‌آوری دیجیتال به عنوان یک حوزه مورد علاقه مردان دانسته شود، زنان و دختران ممکن است از دنبال کردن این مهارت‌ها دلسرد شوند.
مسئله امنیت آنلاین یکی دیگر از عوامل اساسی برای همه‌شمول بودن فن‌آوری دیجیتال است. امنیت آنلاین یک نگرانی فزاینده در سراسر جهان است و متاسفانه زنان و کودکان بیش از مردان هدف آزار و قلدری آنلاین و فعالیت‌های مجرمانه مانند قاچاق انسان قرار می‌گیرند. در عین حال، توجه به این مسئله مهم است که این موضوع می‌تواند به عنوان بهانه‌ای برای دور نگه داشتن زنان از فضای آنلاین و محدود کردن دسترسی آنها مورد سواستفاده قرار گیرد.
محتوای مرتبط و مناسب، عامل دیگری است که در این رابطه مورد توجه قرار می‌گیرد و به اطلاعات آنلاین متنوعی اشاره می‌کند که بتواند پاسخگوی نیاز و علایق گروه‌های مختلف جامعه باشد. در واقع دسترسی و مهارت‌های دیجیتال تنها در صورتی منطقی و معنادار است که محتوای مناسب و مرتبط با نیازها و ویژگی‌های گروه‌های مختلف جامعه در فضای آنلاین یا برای استفاده از فن‌آوری‌های دیجیتال موجود باشد. برای برخی از گروه‌های اجتماعی در حاشیه، عواملی چون فقر، سواد یا مانع زبانی می‌تواند در این رابطه نقش بازی کند و باید برای تولید محتوا در نظر گرفته شود.
عامل حائز اهمیت دیگر به بخش فن‌آوری اطلاعات و استارت‌آپ‌های دیجیتال مربوط می‌شود. اشتغال در این حوزه نیازمند مهارت‌ها و تحصیلات تخصصی است و به همین دلیل مشاغل حوزه فن‌آوری اطلاعات درآمد خوبی دارند. اما متأسفانه به صورت تاریخی این مشاغل به عنوان “مشاغل زنانه” جا نیافتاده‌اند. هنجارهای اجتماعی در بسیاری از کشورها مانعی جدی بر سر راه زنان برای دنبال کردن این حوزه کاری است. در نتیجه، شکاف جنسیتی در بخش فن‌آوری اطلاعات و استارت‌آپ‌های دیجیتال عمیق است. حصول اطمینان از اینکه زنان در این بخش، به ویژه در رابطه با فن‌آوری‌هایی مثل هوش مصنوعی، مشارکت دارند بسیار مهم است. به این دلیل که بدون حضور زنان و مشارکت آنها در توسعه این فن‌آوری‌ها ما با خطر وارد کردن و ادغام شکاف‌های جنسیتی قدیمی در فن‌آوری‌های جدید روبرو خواهیم شد.
قوانین و مقررات و سیاست‌ها و خط مشی‌ها آخرین عامل از مجموعه عوامل اصلی مؤثر بر شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال است که در این بخش از وبینار به آن پرداخته شد. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که به عنوان مثال سیاست‌گذاری‌های سازنده در بخش مخابرات می‌تواند بخش خصوصی را برای ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز پوشش اینترنت در شهرها و روستاهای مختلف تشویق کند. همچین امنیت آنلاین مسئله‌ای است که می‌تواند با دخالت دولت بهبود پیدا کند و طرح‌های مورد حمایت دولت می‌تواند به پیشرفت شمولیت زنان در حوزه دیجیتال بی‌انجامد.
در نگاه به این عوامل و همچنین نمونه‌هایی از اقدامات اجرا شده توسط بخش‌های مختلف جامعه برای پر کردن شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال، مواردی از مطالعات موردی مربوط به کشورهایی مثل هند، نپال، اتیوپی، کنیا، اوگاندا، سنگال، آفریقای جنوبی، مالی، اندونزی و پاکستان عنوان شد که در اسلایدها قابل مشاهده است.
نتایج یک مطالعه آزمایشی که کمپانی ویندیت در اجرای آن نقش داشته و معطوف به ارزیابی موقعیت کشورها در فرایند پر کردن شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال و شناسایی رویکردهای موفق در این رابطه بوده است، نشان می‌دهد که پنج کشور پیش قراول در این مسیر سوئد، سنگاپور، شیلی، آمریکا و آفریقای جنوبی هستند. نکته مشترک میان این کشورها که در پنج قاره اروپا، آسیا، آمریکای شمالی، آمریکای لاتین و آفریقا واقع شده‌اند این است که همه از کشورهای با درآمد بالا یا متوسط بالا هستند. همه این کشورها در زمینه دسترسی و مقرون به صرفه بودن و همچنین ایجاد برنامه‌هایی برای حمایت از شمولیت زنان در آموزش علوم، فن‌آوری، مهندسی و ریاضیات STEM عملکرد قوی‌ای دارند.
در کنار صحبت از شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال در سطح جهان و همچنین اشاره به برخی مطالعات موردی، در این وبینار نگاهی نیز به وضعیت شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال در ایران انداخته شد و همچنین حاضران در وبینار تشویق شدند که نظرات و تجربیات خود را با برگزارکنندگان و دیگر شرکت‌کننده‌ها به اشتراک بگذارند.
به نظر ویندیت، ایران در رابطه با سواد و مهارت دیجیتال چه در سطح ابتدایی و چه حرفه‌ای و همچنین دسترسی زنان و دختران به مدارس و آموزشگاه‌های تخصصی آموزش دیجیتال و فارغ‌التحصیلان در رشته‌های علوم، فن‌آوری، مهندسی و ریاضیات وضعیت خوبی دارد. اگر چه در خلال بحث‌های مطرح شده در وبینار این نکته یادآوری شد که بنا به تجربه ویندیت در دیگر کشورها، زنانی که در مناطق روستایی زندگی می‌کنند به لحاظ دسترسی با مشکلات بیشتری مواجه هستند. موارد دیگر شامل امنیت آنلاین، محتوای مرتبط و مناسب و قوانین و مقررات و سیاست‌ها را می‌توانید در اسلایدها مشاهده کنید.
این وبینار با مرور اقدامات لازم برای پر کردن شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال به پایان رسید. از افزایش آگاهی در رابطه با این موضوع به ویژه برای سازمان‌هایی که در حوزه ترویج‌گری فعالیت می‌کنند و مأموران دولت، به عنوان یکی از پایه‌ای‌ترین اقدامات یاد شد. همچنین بر اهمیت جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها برای شناخت دقیق‌تر گروه‌هایی که تحت تأثیر شکاف قرار می‌گیرند تأکید شد.
در انتها نیز مواردی به عنوان پیشنهاد مطرح شد که در ادامه می‌خوانید:
- مالیات‌ها و هزینه‌های بخش‌های خاص را که ممکن است هزینه مالکیت تلفن همراه با تاثیر نامتناسب بر زنان را تشدید کند، بررسی کرده و از تغییر به سود زنان حمایت کنید.
- آگاهی از موانع مالکیت و استفاده زنان از تلفن همراه را افزایش داده و با اکوسیستم تلفن همراه در پروژه‌هایی که مقرون به صرفه بودن گوشی را ارتقا می‌دهند، همکاری و از آن حمایت کنید.
- از سرمایه گذاری در آموزش عمومی و طرح‌های سواد دیجیتال حمایت و آموزش سواد دیجیتال مبتنی بر موبایل را برای زنان تامین مالی کنید.
- با بخش خصوصی، دولتی و جامعه توسعه‌دهندگان برای حمایت از آموزش سواد دیجیتال برای زنان، چه در سطح گروه‌های اجتماعی و چه از طریق همتایان همکاری کنید.
- از خدمات عمومی آنلاین برای نشان دادن ارزش و ارتباط اینترنت برای زنان و خانواده‌هایشان و همچنین حمایت از ارائه کارآمدتر خدمات دولتی حمایت کنید.
- برای مقابله با تاثیر منفی هنجارهای اجتماعی، از جمله پرداختن به باورهای غلط و همچنین نمایش منافع دیجیتال برای جامعه، تلاش کنید.
- در مورد تهدیدهایی که زنان را از دسترسی و استفاده از اینترنت باز می‌دارد و اینکه چگونه می‌توان با آنها مقابله کرد آگاهی‌رسانی کنید.
اکنون زمان آن است که تصور کنیم دنیا چگونه به نظر خواهد رسید اگر تمام زنان و دختران در سراسر جهان فرصت‌های برابر و بهینه برای دسترسی، استفاده، رهبری و توسعه فن‌آوری‌های دیجیتال داشته باشند؟ بیایید با هم برای پر کردن شکاف جنسیتی در حوزه دیجیتال گام‌های پایدار بر داریم.
تهیه و تدوین: مدرسه پرتو