روز ۱۱ فوریه در تقویم سازمان ملل متحد به عنوان «روز جهانی زنان و دختران در علم» نامگذاری شده است. این مناسبت یادآور اهمیت تقویت مشارکت زنان و دختران در رشتههای علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات Science, Technology, Engineering, Mathematics – به شکل خلاصه STEM – است.
دستیابی به اهداف توسعه پایدار، از ایجاد و ترویج صنعت و نوآوری تا بهبود سلامت و مقابله با تغییرات اقلیمی در گرو پرورش و به کارگیری استعدادهای تمام افراد جامعه است. در این راستا، افزایش و تقویت حضور زنان در رشتههای علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات باعث برخورداری جامعه از نیروهای مستعد، دیدگاه‌های متنوع و خلاقیت بیشترمی‌شود.
در سطح جهان، زنان به نسبت مردان سهم کمتری از رشتههای دانشگاهی و مشاغل حوزه علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات دارند. گزارش یونسکو در سال ۲۰۲۳ گویای این است که، زنان تنها ۲۸ درصد فارغ‌التحصیلان رشتههای مهندسی را تشکیل می‌دهند. در رشتههای پیشگام مثل هوش مصنوعی تنها ۲۲ درصد متخصصان زن هستند. به زنان محقق نیز معمولا کمک هزینه تحقیقاتی کمتری نسبت به همکاران مردشان اختصاص داده می‌شود.
باورهای غلط درباره میزان اشتیاق، علاقه، توانایی و تجربه زنان و دختران در رشتههای علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات مانعی بر سر راه حضور و شکوفایی علمی و حرفه‌ای زنان در این رشته‌هاست. مقابله با این باورهای غلط و هموار کردن مسیر مشارکت و رهبری زنان و دختران در این رشته‌ها نه تنها به رشد فردی زنان و دختران کمک می‌کند بلکه سود آن متوجه کل جامعه می‌شود.
در ادامه چند باور غلط درباره حضور دختران در این حوزه را مرور می‌کنیم.
باور غلط اول: دخترها به صورت ذاتی در ریاضیات ضعیف هستند
احتمالا بار اول نیست که این گزاره را می‌شنوید. با توجه به اینکه مهارت ریاضی پیش‌نیاز ورود به بسیاری از رشتههای فناوری و مهندسی است، این باور که توانایی دختران برای یادگیری ریاضی کمتر از توانایی پسران در این رشته است، مانعی جدی برای موفقیت زنان و دختران در این رشته‌ها محسوب می‌شود.
واقعیت: تفاوت جنسیتی در توانایی ریاضی وجود ندارد
هیچ تفاوت جنسیتی ذاتی در توانایی ریاضی وجود ندارد. اما متاسفانه وجود کلیشه‌های جنسیتی و انتظارات متفاوت از زنان و مردان در جوامع مختلف تجربه‌های متفاوتی از آموزش، اعتماد به نفس، انگیزه و عملکرد را میان زنان و مردان رقم می‌زند.
ساختارهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و قانونی، نقش جدی در مهیا شدن شرایط برای درخشش زنان در رشتههای STEM دارد. یکی از شواهدی که باور به رابطه مستقیم بیولوژی و توانایی ریاضی را زیر سوال می‌برد، درخشش زنانی مثل مریم میرزاخانی در این رشته است. شاهد دیگر، تفاوت آماری حضور زنان در رشتههای دانشگاهی و حوزه‌های کاری مرتبط با ریاضیات و مهندسی در کشورهای مختلف و دوره‌های مختلف تاریخی است.
باور غلط دوم: زنان عموما به مشاغل مهندسی و فناوری اطلاعات علاقه ندارند
باوری غلط وجود دارد که مردان به طور طبیعی به رشتههای مهندسی و فناوری بیشتر علاقه‌مندند. در مقابل، زنان به صورت ذاتی به رشته‌هایی که متمرکز بر پرورش و مراقبت است مثلا پرستاری و معلمی علاقه بیشتری نشان می‌دهند. این باور ریشه در کلیشه‌های جنسیتی دارد که به طور مثال ویژگی‌هایی چون تفکر عقلانی و منطق را ویژگی‌هایی «مردانه» و مهارت‌های اجتماعی و مراقبتی را ویژگی‌هایی «زنانه» تلقی می‌کند.
واقعیت: علاقه به رشتههای دانشگاهی و مشاغل به صورت اجتماعی ساخته و تقویت می‌شود
میزان حضور زنان در رشتههای مختلف دانشگاهی و عرصه‌های شغلی در کشورهای مختلف متفاوت است. این تفاوت آماری نشان‌دهنده این است که علاقه و پیشرفت بیش از آنکه متاثر از ویژگی‌های ذاتی باشد، به ساختارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مربوط است.
از طرفی، اینکه زنان کمتری در رشتههای STEM حضور دارند، باعث تاثیرگرفتن از وضع موجود و الگوها و در نتیجه درونی کردن و بازتولید کلیشه‌های مرتبط با «زنانه» و «مردانه» کردن مشاغل در کودکان می‌شود. احساس تعلق و داشتن الگوهای موفق در یک حوزه، بر علاقه، انگیزه، پشتکار و حضور برجسته در آن حوزه تاثیر می‌گذارد.
باور غلط سوم: در عرصه‌های علمی و فنی شکاف جنسیتی برطرف شده است
مشاهدات شخصی یا آمارهای تحصیلی گاهی این تصور را به وجود می‌آورد که موانع جنسیتی بر سر راه زنان برای استخدام، دستیابی به فرصت‌های پیشرفت شغلی و حضور در موقعیت‌های رهبری در رشتههای STEM برطرف شده است.
واقعیت: با وجود پیشرفت‌هایی که حاصل شده، راه درازی تا برطرف کردن شکاف جنسیتی در STEM در پیش است
با وجود اینکه حضور زنان در رشتههای دانشگاهی و مشاغل حوزه STEM که به صورت تاریخی مردانه تلقی می‌شدند، رشد چشمگیری داشته است، همچنان موانع جنسیتی مرئی و نامرئی چالش برانگیزی بر سر راه زنان وجود دارد. به عنوان نمونه می‌توان به سوگیری‌های جنسیتی در مورد شایستگی زنان، دستمزد نابرابر و آزار جنسی در محیط‌های کار اشاره کرد.
باور غلط چهارم: زنان دانشمند باید بین کار و زندگی خانوادگی یکی را انتخاب کنند
ممکن است این نظر را شنیده باشید که پیشرفت زنان در رشتههای STEM با زندگی خانوادگی آنها منافات ایجاد می‌کند و نمی‌توانند بین کار و زندگی تعادل برقرار کنند.
واقعیت: بسیاری از زنان دانشمند تجربیاتی موفق از تعادل بین زندگی شغلی و خانوادگی دارند
نقش‌های جنسیتی، باعث می‌شود مدیریت کردن همزمان مسئولیت‌های شغلی و زندگی خانوادگی برای زنان چالش‌برانگیز شود. به صورت سنتی از زنان انتظار می‌رود که مسئولیت اصلی کارهای خانگی، مراقبتی و والدگری را به عهده بگیرند. جالب اینجاست که وقتی زنان در مشاغل کم درآمدتر کار می‌کنند کمتر با این قضاوت که کار آنها مخل زندگی خانوادگیشان است روبرو می‌شوند تا زمانی که در مشاغل پردرآمدتر و سطوح بالای حرفه‌ای و مدیریتی مشغول به کار هستند. به جای سوق دادن زنان به ترک کار یا اشتغال در کارهای پاره وقت، مهم است که ارائه خدمات بهینه نگهداری از کودکان و ترویج مشارکت مردان در کارهای خانگی و مراقبتی در اولویت قرار گیرد.
حالا که متوجه واقعیت شدیم، قدم بعدی چیست؟
آنتونیو گوترس، دبیرکل سازمان ملل متحد، در بیانیه سال گذشته به مناسبت روز جهانی زنان و دختران در علم، بر لزوم پافشاری بر حقوق زنان و شکستن کلیشه‌ها، سوگیری‌ها و موانع ساختاری برای «آزاد کردن استعدادهای عظیم و دست‌نخورده جهان» تاکید کرد.
برای رسیدن به این مقصود، برخی اقدامات پیش‌برنده عبارتند از:
- آگاه شدن به کلیشه‌های جنسیتی و جایگزین کردن آنها با هنجارهای برابری خواهانه و پیش‌برنده
- اتخاذ شیوه‌های آموزشی که تقویت‌کننده انگیزه و اعتماد به نفس دختران برای یادگیری ریاضیات است
- ایجاد بورسیه‌های تحصیلی، موقعیت‌های کارآموزی و طرح‌های آموزشی برای تقویت حضور زنان در STEM
- سرمایه‌گذاری روی طرح‌های حمایتگر و تسهیل دسترسی دختران به مربیان و الگوهای زن در رشتههای STEM
- اتخاذ و تقویت سیاست‌های برابری‌خواهانه در مشاغل مختلف
- پایان دادن به زیرسوال بردن توانایی زنان برای ایجاد تعادل بین کار و زندگی خانوادگی
تهیه و تدوین: مدرسه پرتو