در قسمت اول این مقاله با مفهوم سوت‌زنی آشنا شدیم و به این پرداختیم که سوت‌زنان چه کسانی هستند. در بخش دوم و پایانی این مقاله قوانینی را که در کشورهای مختلف جهان برای حفاظت از سوت‌زنان وجود دارد مرور خواهیم کرد و نقاط ضعف و قوت آنها را اجمالا بررسی می‌کنیم.
حفاظت و پاداش سوت‌زنان در سراسر جهان بسیار متفاوت است
سوت‌زنان (Whistleblowers) در سراسر جهان نقش مهمی در به چالش کشیدن فساد، جرایم فراملی و تخریب محیط زیست ایفا می‌کنند. در سال ۲۰۰۳ هنگامی که سازمان ملل متحد «کنوانسیون مبارزه با فساد» را تصویب کرد، نقش حیاتی سوت‌زنان و نیاز به حفاظت از آنان به‌عنوان بخشی از قوانین بین‌المللی به‌رسمیت شناخته شد. این کنوانسیون توسط ۱۴۰ کشور امضا شد و ۱۳۷ کشور از جمله ایالات متحده به‌طور رسمی آن را تصویب، تایید، و قبول کردند یا به آن ملحق شدند.
حمایت و حفاظت از سوت‌زنان در قوانین بین‌المللی را می‌توان در «کنوانسیون اتحادیه آفریقا در مورد پیشگیری و مبارزه با فساد» و «کنوانسیون بین‌آمریکایی مبارزه با فساد» نیز مشاهده کرد. سازمان‌های بین‌المللی مثل «گروه ۲۰»، «سازمان توسعه و همکاری اقتصادی» و «سازمان همکاری اقتصادی آسیا – اقیانوسیه» (APEC) در پافشاری برای تصویب هر چه بیشتر قوانین و بهترین شیوه‌ها در زمینه سوت‌زنی تاثیرگذار بوده‌اند.
علاقه جهانی به وضع قوانین سوت‌زنی در سطح ملی رو به افزایش بوده است. قوانین حفاظت از سوت‌زنان حداقل در ۵۹ کشور تصویب شده است. با وجود این، بدون حفاظت و پاداش کافی، بسیاری از قوانین هنوز نمی‌توانند در حمایت از سوت‌زنان انتظارات را برآورده کنند.
در تصویر زیر کشورهایی که قوانین اختصاصی سوت‌زنی دارند نمایش داده شده‌اند. در این نقشه وضعیت قوانین اختصاصی سوت‌زنی و هم‌چنین حفاظت محدود از سوت‌زنان که در قوانین کیفری، قوانین نظارت بر کارمندان دولت و قوانین شرکت‌ها و اوراق بهادار موجود است، دیده می‌شود اما اغلب قوانین در بخش‌های دیگر را از جمله موارد مربوط به سلامت، امنیت و محیط زیست که در ایالات متحده مجموعه قابل توجهی از قوانین را شامل می‌شود، نشان نمی‌دهد.
سبز پررنگ – کشورهای با قوانین اختصاصی ملی برای حفاظت از سوت‌زنان: آلبانی، استرالیا، بنگلادش، بلژیک، بوسنی و هرزگوین، کانادا، غنا، مجارستان، هند، ایرلند، اسرائیل، جامائیکا، ژاپن، لیبریا، لوکزامبورگ، مقدونیه، مالزی، مالت، موزامبیک، نیوزیلند، نروژ، پرو، کره جنوبی، رومانی، صربستان، اسلواکی، آفریقای جنوبی، اوگاندا، بریتانیا، ایالات متحده، زامبیا
سبز کم‌رنگ – کشورهای با سایر قوانین متفرقه ملی برای حفاظت از سوت‌زنان: آرژانتین، ارمنستان، اتریش، برزیل، شیلی، چین، قبرس، جمهوری چک، دانمارک، استونی، فرانسه، آلمان، یونان، ایسلند، اندونزی، ایتالیا، کنیا، لتونی، مکزیک، مونته‌نگرو، هلند، لهستان، پرتغال، روسیه، سوئد، سوئیس، ترکیه
قوانین حفاظتی فعلی بین‌المللی برای سوت‌زنان
سوت‌زنی یکی از بهترین ابزارهای کشف جرم است اما سوت‌زنان اغلب به دلیل اقدامات‌شان در معرض اقدامات تلافی‌جویانه هستند. به همین دلیل، حفاظت از سوت‌زنان بسیار حیاتی است. بنا بر گزارش سال ۲۰۱۶ سازمان توسعه و همکاری اقتصادی، «حفاظت از سوت‌زن آخرین خط دفاع برای حفاظت از منافع عمومی است.»
گستره حفاظت در قوانین بین‌المللی سوت‌زنی بسیار متفاوت است. قوانین سوت‌زنی در برخی کشورها همچون هند، فقط از کارمندان دولت محافظت می‌کند. در کشورهایی مانند ژاپن و کره جنوبی، هم از کارمندان دولتی و هم خصوصی محافظت می‌شود.
هم‌چنین کشورها از نظر این‌که چه کسی به‌عنوان سوت‌زن بخش دولتی یا خصوصی به‌شمار می‌آید اختلاف نظر دارند. در بعضی از کشورها، فقط کارمندان دولت ممکن است به‌عنوان سوت‌زن بخش دولتی محسوب شوند، در حالی که در کشورهایی همچون مکزیک، پرتغال و نروژ، طیف گسترده‌ای از افراد، از جمله کارمندان، پیمان‌کاران یا تأمین‌کنندگان سابق به‌عنوان سوت‌زن بخش دولتی به‌شمار می‌آیند.
در گذشته، قوانین بیشتر برای حفاظت از کارمندان بخش دولتی بود، اما امروزه قوانینی که هم از کارمندان دولتی و هم از کارمندان خصوصی حفاظت می‌کند، بیشتر رایج شده است. در بسیاری از کشورها قوانین اولیه حفاظت از سوت‌زن به‌عنوان بخشی از قوانین کشور وجود داشته است، اما قوانین اختصاصی حفاظت از سوت‌زنان نیز بیشتر شده است.
هم‌چنین حفاظت از سوت‌زنان می‌تواند اَشکال متنوع و گسترده‌ای داشته باشد. این اَشکال شامل مجازات مرتکبان اقدامات تلافی‌جویانه، حق خودداری از مشارکت در تخلفات و در برخی موارد حفاظت فیزیکی از سوت‌زنان و اعضای خانواده که تحت تاثیر قرار گرفته‌اند می‌شود. بر اساس گزارش سازمان توسعه و همکاری اقتصادی در سال ۲۰۱۴، کشورهای ایالات متحده، کانادا، ژاپن، استرالیا، کره جنوبی، هلند، نیوزیلند و بریتانیا دارای جامع‌ترین قوانین سوت‌زنی هستند.
یکی از مهم‌ترین حفاظت‌ها برای سوت‌زنان، محافظت از هویت آنها با گزارش‌دهی محرمانه یا ناشناس است. اکثر کشورهایی که قوانین سوت‌زنی دارند، مقرراتی برای محرمانه بودن در نظر می‌گیرند و برخی از کشورها مانند اسلواکی و استرالیا ، راه‌هایی برای سوت‌زنی به‌صورت ناشناس فراهم کرده‌اند. در سال ۲۰۱۵ سازمان «بلوپرینت برای آزادی بیان» در گزارشی با عنوان «شکستن سکوت»، حفظ محرمانه بودن در کشورهای گروه ۲۰ را ارزیابی کرد. این گزارش نشان داد، در هند، کانادا و استرالیا از کارمندان دولتی برای محرمانه ماندن حفاظت شدیدی وجود دارد واین حفاظت در ایالات متحده و کره جنوبی، برای کارمندان هر دو بخش دولتی و خصوصی وجود دارد.
در حالی که بسیاری از کشورها در افزودن حفاظت‌های جدید پیشرفت کرده‌اند، مطالعات هم‌چنان ضعف‌های عمده‌ای را در حفاظت از سوت‌زنان نشان می‌دهد. گزارش «شکستن سکوت» نشان داد که برنامه‌های مربوط به سوت‌زنان در بسیاری از کشورهای گروه ۲۰ در «محافظت از کانال‌های افشای خارجی، حفاظت از ناشناس ماندن و نظارت اختصاصی برای دریافت و بررسی افشاگری‌ها» کمبود دارند.
هم‌چنین گزارش سازمان بلوپرینت برای آزادی بیان در سال ۲۰۱۸، قوانین سوت‌زنی در اتحادیه اروپا را ارزیابی کرد. بر اساس این گزارش، «اکثر قوانین ضعیف و نامنظم اجرا می‌شود» و «بدون سازمان‌های اختصاصی برای مشاوره، حمایت و حفاظت از سوت‌زنان، قوانین نمی‌توانند در حفاظت از سوت‌زنان موفقیت‌آمیز باشند.» به همین ترتیب، گزارش سال ۲۰۱۹ «سازمان بین‌المللی کار» نشان داد که گرچه بسیاری از کشورها در ایجاد یا گسترش قوانین سوت‌زنی پیشرفت داشته‌اند، اما شکاف‌ها و چالش‌های بزرگی در اجرا باقی مانده است.
قوانین بین‌المللی پاداش سوت‌زنان
قوانین پاداش قدرتمندترین ابزار برای تشویق سوت‌زنان به گزارش‌دهی است. «مرکز ملی سوت‌زنان» در سال ۲۰۱۵ گزارشی با موضوع «برنامه‌های پاداش سوت‌زنان: چهارچوبی بین‌المللی برای کشف فساد و تقلب» منتشر کرد. این گزارش مشخص کرد که قوانین پاداش سوت‌زنان در ایالات متحده در ایجاد انگیزه برای سوت‌زنان، از جمله سوت‌زنان در کشورهای دیگر به گزارش کردن تقلب، ولخرجی و سوءاستفاده بسیار موثر است. در این گزارش، الگویی برای وضع قوانین مشابه در سراسر جهان به‌طور خلاصه مطرح شده است.
در حالی که بسیاری از کشورها در چندین سال گذشته قوانین سوت‌زنی را تصویب کرده‌اند، فقط تعداد کمی از آنها برنامه‌های پاداش برای سوت‌زنان ایجاد کرده‌اند. ایالات متحده با ارائه اولین قانون پاداش از طریق اصلاح «قانون ادعاهای نادرست» (اف‌سی‌ای) در سال ۱۹۸۶، طولانی‌ترین سابقه در وضع قوانین پاداش سوت‌زنان را دارد. از آن زمان تاکنون، قوانین پاداش سوت‌زنان در ایالات متحده بسیار موفقیت‌آمیز بوده است. بین سال‌های ۱۹۸۶ و ۲۰۲۰، پرونده‌های سوت‌زنی تحت قانون اف‌سی‌ای ۴۶/۵ میلیارد دلار برای وزارت خزانه‌داری ایالات متحده درآمد داشته است. از این مبلغ، سوت‌زنان ۷/۸ میلیارد دلار پاداش دریافت کردند. سایر قوانین پاداش در ایالات متحده نیز موفقیت‌آمیز بوده‌اند. از زمان ایجاد برنامه سوت‌زنان در «قانون داد-فرانک» در سال ۲۰۱۱، اقدامات اجرایی در رابطه با گزارش‌های سوت‌زنان منجر به جبران ۲ میلیارد دلار خسارت مالی شده و بیش از ۷۲۰ میلیون دلار پاداش به سوت‌زنان اعطا شده است.
اخیرا قوانین پاداش سوت‌زنان در کره جنوبی، غنا، اسلواکی و کانادا تصویب شده است. در حالی که این برنامه‌های پاداش محدود هستند، موفقیت‌های اولیه به‌دست‌آمده، قدرت بالقوه وضع قوانین پاداش سوت‌زنان برای مبارزه با فساد را در سطح جهان نشان می‌دهد.
«سازمان مالیات ملی» کره جنوبی دو برنامه پاداش دارد که از طریق آنها، افرادی که اطلاعات مهم درباره تخلفات مالیاتی دارند می‌توانند گزارش دهند. تعداد پرونده‌ها از سال ۲۰۱۲ هر ساله افزایش یافته و ۴۴ میلیون دلار پاداش به افشاگران اعطا شده است.
«اداره مالیات کانادا» در سال ۲۰۱۴ برنامه‌ای برای پاداش سوت‌زنان ارائه کرد تا آنها تقلب در مالیات را گزارش کنند. در سال بعد از ارائه این قانون، درآمد و دارایی‌های خارج از کشور که قبلا گزارش نشده بود، دو برابر شد. انتاریو در سال ۲۰۱۵ اولین استان کانادا بود که قانون پاداش سوت‌زنان برای گزارش تقلب در اوراق بهادار را ارائه کرد. بر اساس این قانون، سوت‌زنانی که تقلب در اوراق بهادار را به «کمیسیون اوراق بهادار انتاریو» گزارش می‌کنند، ۵ تا ۱۵ درصد از کل جریمه‌های مالی را دریافت می‌کنند. این برنامه از سال ۲۰۲۰ بیش از ۲۰۰ گزارش دریافت کرده است و سه پاداش اخیر در کل ۷/۵ میلیون دلار بوده است.
قانون سوت‌زنی غنا اولین قانونی بود که پاداش سوت‌زنان را در آفریقا ارائه کرد. غنا هم‌چنین در سال ۲۰۲۰ مشوق‌های جدیدی برای سوت‌زنان ارائه کرد که منجر به افزایش تعداد گزارش‌های سوت‌زنان شد. با وجود این، قانون سوت‌زنی غنا نیز با اقدامات تلافی‌جویانه علیه سوت‌زنان تضعیف شده است.
کشورهای بیش‌تری در سراسر جهان به ویژه پس از« بخشنامه اتحادیه اروپا » در آوریل ۲۰۱۹، به اجرای قوانین سوت‌زنی ادامه داده‌اند. مرکز ملی سوت‌زنان در تلاش برای حمایت از این اقدامات، نامه‌هایی مبنی بر راهنمایی درباره قوانین سوت‌زنی و حفاظت از سوت‌زنان به کشورهای عضو اتحادیه اروپا ارسال کرده است. اگر می‌خواهید این نامه‌ها را بخوانید، می‌توانید آنها را از اینجا دریافت کنید.
تهیه و تدوین: مدرسه پرتو
قسمت اول مقاله سوت‌زنی با عنوان «سوت‌زنی چیست؟» را در اینجا بخوانید.