منابع عمومی/دولتی، فرصتی است در اختیار سیاست‌گذاران تا امنیت، رفاه و توسعه/پیشرفت را رقم زنند. اما منابع مالی بدون نظارت مردم به جای این سه مهم، می‌تواند مسبب فساد، اختلاس، تقلب و رانت شود. از این رو «پیگیری دخل و خرج بودجه‌های عمومی» به‌عنوان یک روش مدنی، برای شفافیت و پاسخگو کردن سیاست‌گذاران، امری معمول است. بر این اساس، پاسخ ۳ پرسش کلیدی، باید برای شهروندان روشن و شفاف باشد:
۱- منابع مالی سیاست‌گذاران چیست؟ از کجا می‌آید؟
۲- منابع مالی عمومی/دولتی، صرف چه می‌شود؟ کجا می‌رود؟
۳- منابع مالی چگونه هزینه می‌شود؟ خروجی چیست؟
دانستن اینکه پول از کجا می‌آید، کجا می‌رود و چگونه هزینه می‌شود، اول، جلوی فساد سیاست گذاران و نهادهای عمومی/دولتی را می‌گیرد و دوم، تطابق هزینه‌کرد بودجه با نیاز شهروندان امکان‌پذیر می‌شود، و در صورت وجود تناقض می‌توان با پرسشگری، سیاست‌گذاران را به تغییر استراتژی‌‌های مالی و نحوه هزینه‌کرد واداشت.
بودجه مهم‌ترین ابزار سیاست‌گذاری است. هر جامعه ای چشم‌انداز، اهداف و مقاصدی دارد که در طرح‌های جامع و توسعه‌ای تبیین می‌شود تا سیاست‌گذاران بر آن اساس بتوانند بودجه را اولویت‌بندی و توزیع کنند.
مهم است بدانیم در هیچ جامعه‌ای برای همه امور پول کافی وجود ندارد. لذا اولویت‌بندی نیازهای جامعه یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. اما این اولویت‌ها چگونه تعیین می‌شود؟ پاسخ به این پرسش مهم‌ترین کار سیاست‌گذاری است. آنها باید به این پرسش پاسخ دهند که برای چه کاری پول هست و برای چه کاری پول نیست. در واقع سیاست‌گذاری تنها این نیست که بدانیم چه باید بکنیم، بلکه بخشی از کار سیاست‌گذاری این است که چه کاری را نباید انجام دهیم. شهروندان این بایدها و نباید‌ها را برای سیاست‌گذاران تعیین می‌کنند. بنابراین پیگیری دخل و خرج بودجه‌های عمومی/دولتی بخشی از شرح وظایف یک شهروند مسئول و فعال، و کاری است که برای بهبود شرایط زندگی می‌توان انجام داد.
چگونه دخل و خرج شهرداری‌ها/استانداری‌ها (دولت محلی) را پیگیری کنیم؟
۱- با دولت محلی تقابل ایجاد نکنید
سیاست‌گذاران معمولا دوست ندارند در مورد بودجه سوال پیچ شوند. بنابراین اصل را بر همکاری با دولت محلی در توزیع عادلانه و اولویت‌بندی متناسب‌تر با نیاز شهروندان بگذارید. این مهم مستلزم توانمندسازی شهروندان در درک پروسه بودجه‌ریزی و پروسه تخصیص بودجه و درک این مساله است که آنچه در لایحه بودجه شهرداری یا دولت می‌آید برآورد درآمدی و پیش‌بینی هزینه‌ای است. این دو در عمل می‌تواند به شکل دیگری پیش رود. به عبارتی بودجه مصوب می‌تواند به دلیل محقق نشدن درآمدها، متفاوت از بودجه تخصیص یافته باشد.
بودجه‌ریزی کار چندان ساده‌ای نیست. بودجه‌بندی ۴ مرحله دارد: «طراحی و برآورد درآمد و هزینه»، «بررسی و تصویب»، «تخصیص و هزینه کرد» و «حسابرسی و تفریغ بودجه». بنابراین تهیه یک راهنما برای شهروندان علاقه‌مند به پیگیری دخل و خرج بودجه‌های عمومی گام اول است تا آنها نحوه و سطح مداخله در هر ۴ مرحله را بیاموزند.
۲- اصول مهم بودجه‌نویسی شهرداری‌ها را بیاموزید
برای پیگیری دخل و خرج شهرداری‌ها باید بدانیم منابع درآمدی آنها چیست و کجا و چگونه آن را هزینه می‌کنند. بنابراین باید اصول مهم بودجه‌نویسی شهرداری‌ها را خواند و فراگرفت. این اصول در این لینک آمده که از تکرار آن خودداری می‌شود. استانداری‌ها نیز همین قاعده را دارند آنها منابع درآمدی و محل‌هایی برای هزینه‌کرد دارند که باید آنها را لیست کنید و بدانید پول آنها از کجا می‌آید و کجا می‌رود هرچند به دلیل وابسته بودن آنها به بودجه‌های دولتی تاثیرگذاری بر نحوه هزینه‌کرد آن دشوارتر است.
۳- پیگیری دخل و خرج دولت محلی را به موقع شروع کنید
شهروندان زمانی بر بودجه‌ریزی تاثیر دارند که از ابتدا درگیر شوند. همانطور که می‌دانیم بودجه سالانه حدود ۹ ماه قبل از تصویب، طراحی و در کمیسیون‌های مربوطه در شوراها و یا دولت به بحث گذاشته می‌شود. وقتی بودجه تصویب شد، دیگر زمان تاثیرگذاری تمام شده است. اگر می‌خواهید در سال آینده بودجه مناسبی به امری خاص اختصاص یابد، یا بودجه فعالیتی لغو شود، از زمان شروع بحث بودجه در کمیسیون‌ها و کمیته‌های شوراها و مجلس، آن را مطرح و پیگیری کنید.
به این نکته نیز باید توجه کرد که معمولا به دلیل کسالت‌آور بودن بحث‌های بودجه‌ای، رسانه ها نیز کمتر به آن می‌پردازند مگر اینکه با تاثیرات مخرب یا شگفت‌انگیز تخصیص یا حذف بودجه‌ای آگاه شوند. پس در پیگیری دخل و خرج بودجه باید رسانه‌ها را نسبت به اهمیت مساله آگاه کنید تا آنها از شما حمایت کنند.
۴- پرهیز از غفلت نسبت به بودجه‌های سرمایه‌ای
شهرداری‌ها دو بودجه عمده دارند. یکی بودجه‌های سرمایه‌ای که برای امور زیربنایی و راه و … هزینه می‌کنند و دیگری بودجه خدمات. معمولا بودجه‌های سرمایه‌ای، رقم‌های درشت‌تری دارد و تاثیر بیشتری هم بر زندگی ما در میان مدت می‌گذارد. بنابراین تمرکز بر بودجه خدمات نباید ما را نسبت به بودجه‌های سرمایه‌ای غافل کند.
۵- تفکیک بین پول محلی یا پول دولتی
مهم است بدانیم شهرداری برای چه کاری هزینه می‌کند و کار را به چه کسی واگذار می‌کند. چرا‌که ممکن است ما بتوانیم در اولویت شهرداری تغییر ایجاد و پیمانکاران را به صرفه‌جویی وادار کنیم و یا هزینه‌کرد موثرتری را طلب کنیم. در چنین پروسه‌ای دانستن منبع درآمدی، تعیین کننده است، چون اگر بودجه را دولت برای امری اختصاص داده باشد، شهروندان محلی نمی‌توانند در هزینه‌کرد آن تغییری ایجاد کنند. پس دانستن منبع پول به ما کمک می‌کند که بدانیم جایی است که امکان ورود داریم یا خیر؟ مثلا شهرداری‌ها معمولا از دولت برای توسعه شبکه حمل و نقل عمومی کمک مالی دریافت می‌کنند. این پول به طور مشخص باید در خرید یا تجهیز ناوگان شهری استفاده شود و نمی‌توان آن را برای مساله‌ای دیگر هزینه کرد.
۶- سیاست نباید مانع از پیگیری دخل و خرج بودجه‌های عمومی شود
مسایل سیاسی، اختلاف نظرهای سیاسی و جناحی می‌تواند افراد را نسبت به پیگیری دخل و خرج بودجه‌های عمومی منصرف کند. حال آنکه بحث بودجه، بحث حکومتی و یا سیاسی نیست. بودجه دولتی و عمومی، پول مردم است که باید برای بهتر شدن زندگی مردم و پیشرفت هزینه شود. بنابراین فارغ از مسائل سیاسی، مردم باید نسبت به هزینه‌کرد پول شان حساس باشند و بر آن نظارت کنند.
۷- سلامت مالی رمز بقای دولت محلی
سلامت مالی به بقای سیاست‌گذاران محلی کمک می‌کند. چرا‌که وقتی مردم نسبت به هزینه‌کرد پول و خروجی آن رضایت داشته باشند، خواهان باقی ماندن مقام‌های محلی هستند، چون به کارکرد و سلامت مالی آنها اطمینان پیدا کرده‌اند. بنابراین پیگیری دخل و خرج بودجه‌های عمومی می‌تواند رابطه تعاملی با دولت محلی را بیشتر کند و از این حیث باید مورد استقبال دولت محلی نیز قرار گیرد.
بنابراین به عنوان شهروند مسئول و فعال باید بدانیم پول از کجا می‌آید، کجا می‌رود و چگونه هزینه می‌شود. دانستن این سه پرسش یعنی داشتن سیاست‌گذارانی پاسخگو و شفاف. سیاست‌گذاران معمولا هم از شفافیت و هم از پاسخگویی فرار می‌کنند، ولی اگر بدانند که ما بر نظارت خود مصر هستیم و خواستار دانستن منابع درآمدی و هزینه‌ای آنها هستیم و می‌خواهیم بدانیم پیمانکاران چه کسانی هستند، پروژه را چگونه می‌گیرند و چگونه بودجه را هزینه می‌کنند، مجبور خواهند بود که با شفافیت بیشتر عمل کنند. ضمن اینکه اگر خواهان جمع شدن بساط فساد، رانت و زدوبند هستیم، پیگیری دخل و خرج بودجه‌های عمومی موثرترین راه است.
تهیه و تدوین: مدرسه پرتو