آیا تا کنون شده که برای طبیعت‌گردی و یا مثلاْ سیزده به‌در بیرون رفته باشید ولی به جای این‌که با رود و جوی و چمن مواجه شوید با انبوهی از کیسه پلاستیک‌های رها شده در طبیعت مواجه شده باشید؟ و یا این‌که آیا تا به حال برایتان پیش آمده که چشمتان به کیسه‌های پلاستیکی رها شده در شهر و یا در خانه بیفتد وفکر کنید که چرا اصلاْ این‌قدر کیسه پلاستیکی اطرافتان هست؟ اگر این‌گونه تجربه‌ها به نظرتان آشنا می‌رسد، خواندن این مصاحبه برایتان جالب خواهد بود.
انجمن طرح سرزمین، سازمانی مردم نهاد است که روی پروژه‌های مختلف محیط زیستی کار می‌کند. موسسان این انجمن هم مثل ما از دیدن کیسه پلاستیک‌های رها شده در این طرف و آن طرف به ستوه آمده بودند، اما فرق آن‌ها این است که بی‌کار ننشسته و تصمیم گرفتند اقدام به حل این مشکل کنند. در این مصاحبه، از آقای حامد مشیری که از موسسان این انجمن هستند، در مورد «طرح کمپین روز بدون پلاستیک» پرسیدیم:
پرتو: چه شد که به فکر حل مشکل کیسه‌های پلاستیکی افتادید؟
ح.م: وقتی برای پروژه‌های محیط زیستی به نقاط مختلف کشور سفر می‌کردیم، نمود این مشکل را تقریباْ همه جا می‌دیدیم. شده بود که می‌رفتیم بیابان دنبال یک پرنده خاص؛ می‌دیدیم که یک چیزی دارد سر بوته‌ای تکان می‌خورد، می‌رفتیم جلو و در عین ناامیدی می‌دیدیم که پرنده نیست و کیسه نایلون است. مثلاْ در اطراف سمنان دشتی بود که این‌قدر پر از کیسه پلاستیک بود که برق می‌زد. اواخر سال ۸۸ بود که تصمیم گرفتیم روی این مشکل کار کنیم چرا که همه جا شاهدش بودیم؛ چه در شهر، چه در روستا و چه در دشت و کوه و طبیعت. فکر کردیم که یک جایی باید جلوی این مشکل را گرفت و حداقل مصرف کیسه‌های پلاستیکی را کاهش داد.
پرتو: چطور برای حل این مشکل برنامه‌ریزی کردید؟
ح.م: ابتدا فکر کردیم «ترویج استفاده از ساک‌های پارچه‌ای و جایگزین کردن آن‌ها به جای کیسه‌های پلاستیکی» راه خوبی برای کاهش استفاده از پلاستیک است، چرا که ساک‌های پارچه‌ای برای مدت طولانی‌تری قابل استفاده هستند و برای محیط زیست هم مضر نیستند. با این وجود، می‌دانستیم که قبل از ما نیز افرادی این طرح را اجرا کرده بودند. پس در مرحله اول تصمیم گرفتیم روی تجربه‌های پیش از خود تحقیق کنیم. دیدیم که تا آن زمان، چند شرکت خصوصی (ترجیحاْ نام نمی‌برم) این طرح را پیاده کرده بودند اما هیچ‌کدام به موفقیت قابل توجهی نرسیده و پس از مدتی طرح را رها کرده بودند.
روی یک مورد از این شرکت‌های خصوصی تمرکز کردیم و سعی کردیم آن را بررسی کنیم و ببینیم که چرا موفقیت‌آمیز نبوده است: دیدیم که این شرکت لوگوی خودش را بزرگ روی ساک‌های پارچه‌ای که توزیع می‌کرد چاپ کرده بود. مورد دیگر این‌که، این ساک‌های پارچه‌ای را مجانی به مشتریان می‌داده است که خوب از دیدگاه ما خود این مجانی دادن هم می‌توانست یک دلیل عدم موفقیت باشد. تجربه نشان داده که مردم برای محصولاتی که رایگان دریافت می‌کنند ارزش کمی قایل هستند در حالی که کالایی را که حتی با قیمت کمی می‌خرند بیشتر مورد توجه قرار می‌دهند.
پرتو: استراتژی شما برای ترویج ایده استفاده از ساک‌های پارچه‌ای به جای پلاستیکی چه بود؟
ح. م: سعی کردیم روی جذاب کردن طرح برای مردم تمرکز کنیم. برای این که جذابیت استفاده از این ساک‌ها را بالا ببریم تصمیم گرفتیم از یک طراح مجرب که تقویم‌های طراحی شده توسط ایشان یکی از پرفروش‌ترین تقویم‌هاست، درخواست کنیم طراحی ساک‌های پارچه‌ای را انجام بدهند. برای جذابیت بیشتر و رواج بهتر طرح نیز از یکی از هنرمندان معروف سینما خواستیم که روی ساک‌های پارچه‌ای شعاری را بنویسد و امضا کنند؛ ایشان هم نوشت «زمین مادر همه ماست» و آن را امضا کرد. از فعالان اجتماعی و روشنفکران و هنرمندان نیز خواستیم با استفاده از این ساک‌های پارچه‌ای به ترویج این طرح کمک کنند.
پرتو: جامعه هدفتان را چه کسانی در نظر گرفتید؟
ح. م: برای اجرای اولیه (پایلوت) طرح تصمیم گرفتیم جامعه هدف را کوچک انتخاب کنیم. جامعه‌ای که خود ما نیز از آن شناخت کافی داشته باشیم. از طرفی با توجه به تجربیات پیش از ما، نمی‌خواستیم ساک‌های پارچه‌ای را مجانی عرضه کنیم و در نتیجه باید جامعه‌ای را انتخاب می‌کردیم که دغدغه‌های محدودتری داشته و از لحاظ مالی هم کمتر زیر فشار بودند. به همین دلیل، نیمه شمالی تهران را برای اجرای آزمایشی طرح برگزیدیم.
پرتو: برای این که جامعه هدف را بهتر درگیر طرح کنید، از چه استراتژی و تکنیک‌هایی استفاده کردید؟
ح. م: تجارب ما نشان داده بود که اصولاْ دغدغه‌های محیط زیستی بین جوانان بیشتر است. برای این‌که بتوانیم جامعه هدف را به طور فراگیرتری درگیر کنیم تصمیم گرفتیم اهداف دیگری هم در کنار اهداف محیط زیستی خود بگذاریم. از آن‌جایی که در پروژه‌های دیگر انجمن کمک به معیشت‌های ضعیف یکی از اهدافمان است، تصمیم گرفتیم که این طرح را با مشارکت برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد انجام دهیم و بخشی از منافع آن را برای مبارزه با گرسنگی به آن‌ها اختصاص دهیم؛ از طرف دیگر چون کارهایی در حوزه توانمندسازی زنان انجام داده بودیم، تصمیم گرفتیم ساک‌های پارچه‌ای را زنان سرپرست خانوار بدوزند تا به نوعی اشتغال‌زایی خانگی هم برای قشر کم‌درآمد ایجاد کرده باشیم. این تصمیمات، طرح را نیز برای مشارکت جذاب‌تر می‌کرد و حتی افرادی که دغدغه‌های ویژه محیط زیستی نداشتند و کمک به نیازمندان برایشان پررنگ‌تر می‌بود نیز جذب این طرح می‌شدند.
پرتو: یکی از فعالیت‌های اصلی برای اجرای هر پروژه، شناسایی و مدیریت ذی‌نفعان است. این کار را چطور انجام دادید؟
ح.م: با اضافه کردن بُعد معیشتی و توانمندسازی زنان کم‌درآمد سرپرست خانوار به طرح، دایره ذی‌نفعان پروژه نیز گسترش پیدا کرد. قدم اول ما برای مشخص کردن استراتژی مدیریت ذی‌نفعان، شناسایی و تحلیل آن‌ها بود. سازمان محیط زیست، شهرداری و ادارات وابسته به آن که روی محیط زیست کار می‌کنند، سازمان‌های بین‌المللی توسعه، سازمان‌های مردم نهاد محیط زیستی، شرکت‌های خصوصی و دانشگاه‌های تهران را به نوعی ذی‌نفع این طرح دیدیم. در نهایت توانستیم حمایت دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه علامه طباطبائی، موزه صلح تهران، و چند شرکت خصوصی را جلب کنیم و از آن‌ها برای دوخت کیسه‌های پارچه‌ای بیشتر سفارش بگیریم.
پرتو: چه شد که طرح ساک‌های پارچه‌ای به «کمپین روز بدون پلاستیک» رسید؟
ح.م: در یک جشنواره تنوع زیستی که در دارآباد توسط سازمان‌های غیردولتی محیط زیستی برگزار شده بود، برگزارکنندگان این جشنواره برای حمایت از این طرح، هدایای خود را در ساک‌های پارچه‌ای ما گذاشته و اهدا کردند. مسئولین ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری هم در این جشنواره حضور داشتند. پس از دیدن ساک‌های پارچه‌ای، از ما در مورد طرح پرسیدند و به نظرشان ایده خوبی آمد و برای گسترش آن در شهرداری، کارگروهی به نام «کار گروه کاهش پلاستیک» ایجاد کردند. در این کارگروه فروشگاه‌های شهروند، سازمان میادین میوه و تره‌بار و چندین بخش از شهرداری، تعدادی استاد دانشگاه در زمینه‌های مختلف حضور داشتند و ما هم به عنوان سازمان مردم‌نهاد محیط زیستی فعال در این زمینه در این کارگروه بودیم.
این کارگروه به بررسی راهکارهای ممکن برای کاهش مصرف پلاستیک می‌پرداخت. در یکی از جلسات این کارگروه بود که تجربیات بین‌المللی مطرح شد که مثلاْ در کشورهای پیشرفته، فروشگاه‌های بزرگ زنجیره‌ای اصولاْ یک روز به عنوان «روز بدون پلاستیک» دارند و با کارهایی از جمله پولی کردن کیسه‌های پلاستیکی، مرتباْ مشتری را تشویق به مصرف کمتر پلاستیک می‌کنند. این گفتگوها نهایتاْ به پیشنهاد برگزاری «کمپین روز بدون پلاستیک» منجر شد.
در قسمت بعدی مصاحبه، می‌توانید جزئیات بیشتر در مورد کمپین روز بدون پلاستیک را بخوانید.
تهیه و تدوین: مدرسه پرتو