در بسیاری از کشورهای جهان، روز هشتم مارس به عنوان روز جهانی زن به رسمیت شناخته شده است. این روز یک نماد است؛ نمادی از همه تلاش‌ها و فعالیت‌های زنان برای دستیابی به حقوق برابر و افزایش سهم آنان در فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی.
فعالیت‌های زنان در راستای کاستن از رنج و تبعیضی که بر آنان به سبب جنسیتشان تحمیل شده، تاریخی طولانی دارد. اما انتخاب یک روز به عنوان روز زن برای گرامی‌داشت فعالیت‌ها و تلاش‌های زنان، به جنبش‌های حقوق زنان در اروپا و آمریکای شمالی برمی‌گردد. برای اولین بار روز زن در ایاالات متحده آمریکا در تاریخ ۲۸ فوریه ۱۹۰۹، جشن گرفته شد. این روز، در جنبش زنان آمریکا یادآور روز مهمی بود؛ روز تحصن زنان کارگر نساجی در نیویورک که در ۲۸ فوریه ۱۹۰۸ به دلیل تبعیض، فشار کار و حقوق بسیار کم دست به اعتصاب گسترده زده بودند. اعتراضات زنان در آمریکا در مرزهای این کشور باقی نماند و به اروپا هم رسید. برخی به یاد انقلاب ۱۸۴۸، روز ۱۹ مارس را به عنوان روز زن انتخاب کردند و با اعتراضات گسترده خواستار حق رای و اشتغال برابر شدند. این اعتراضات در اروپا و آمریکا متوقف نشد و هر سال برای گرامی داشت اعتراضات زنان در سال‌های قبل تکرار شد و در دوران جنگ جهانی اول نیز ادامه پیدا کرد. در هشتم مارس ۱۹۱۷، زنان روسیه علیه جنگ و برای «صلح و نان» دست به تظاهرات گسترده زدند. چهار روز پس از آن، انقلاب روسیه پیروز شد و دولت موقت به زنان حق رای اعطا نمود. پس از آن، به دلیل نقش کلیدی جنبش زنان در انقلاب بزرگ روسیه در سال ۱۹۱۷، بسیاری از کشورهای جهان در تاریخ هشتم مارس، روز زن را گرامی داشتند. مبارزات پی در پی زنان در نقاط مختلف دنیا، سرانجام سازمان ملل متحد را وادار کرد تا در سال ۱۹۵۷ هشتم مارس را به عنوان روز جهانی زن به رسمیت بشناسد. دو سال بعد از آن، یک برنامه عملی جهانی برای پیشرفت زنان در مجمع عمومی سازمان ملل اعلام شد.
برابری جنسیتی تا سال ۲۰۳۰
روز جهانی زن فرصت مناسبی برای تأمل در مورد پیشرفت‌های به دست‌آمده در حوزه زنان است؛ فرصتی برای درخواست تغییر و برای تجلیل از شجاعت و اراده زنان که نقش مهم و تاثیر فوق‌العاده‌ای در تاریخ کشورها و جوامع خود داشته‌اند. نکته قابل تامل این است که جهان تا به امروز در زمینه‌های مختلف پیشرفت‌های بزرگی داشته، اما هنوز هیچ کشوری به برابری جنسیتی نرسیده است. به عنوان مثال، پنجاه سال پیش بشر توانست روی ماه فرود بیاید و قدم بزند. در یک دهه گذشته، اجداد جدید انسان را کشف کردیم و برای نخستین بار توانستیم از یک سیاه چاله عکس بگیریم. جای سوال است که با همه این پیشرفت‌ها و دستاوردها، چرا زنان هنوز باید هر روز با بی‌عدالتی و تبعیض دست و پنجه نرم کنند. محدودیت‌های قانونی موجود، برای ۲.۷ میلیارد زن در انتخاب آزادانه شغل مانع ایجاد می‌کند و برای انجام کار یکسان، به زنان دستمزد کمتری نسبت به مردان می‌پردازد. از طرف دیگر، کمتر از ۲۵ درصد نمایندگان مجلس زن هستند و از هر سه زن، یک زن خشونت جنسیتی را تجربه می‌کند؛ این واقعیات‌ها نشان می‌دهد که هنوز با برابری فاصله زیادی داریم.
موضوع کلی روز هشتم مارس امسال این است: «من از نسل برابری‌خواهی هستم: حقوق زنان را به رسمیت بشناسیم!». این موضوع در راستای کمپین چندین ساله و چند نسله سازمان ملل متحد است؛ «نسل برابری». همچنین این موضوع، سالگرد ۲۵ سالگی اعلامیه پکن در سال ۱۹۹۵، که پیشروترین برنامه اقدام برای توانمندسازی زنان را تهیه کرد، گرامی می‌دارد. به مناسبت این روز، در توئیتر و دیگر شبکه‌های اجتماعی نیز کمپین «همه برای برابری» شکل گرفته است #EachforEqual که در طول سال ادامه دارد و هدفش تشویق همه به اقدام برای تحقق برابری است.
امروز اجماع جهانی بر این است که علی‌رغم برخی پیشرفت‌ها، تحولات واقعی برای اکثر زنان و دختران در جهان کند بوده است. هنوز هیچ کشوری نمی‌تواند ادعا کند که به برابری جنسیتی رسیده است. بسیاری از موانع موجود بر سر راه زنان در قوانین و فرهنگ غالب، همچنان به قوت خود باقی هستند و تغییری نکرده‌اند. ارزش زنان و دختران همچنان کمتر تلقی می‌شود، درآمد کمتر و انتخاب‌های محدودتری دارند درحالی‌که بیشتر کار می‌کنند و اشکال مختلف خشونت را در خانه و مکان‌های عمومی تجربه می‌کنند. علاوه بر این، با توجه به شرایط امروز تهدید قابل توجهی برای پسرفت از دستاوردهای فمینیستی که به سختی در طی سال‌ها به دست آمده است، وجود دارد. سال ۲۰۲۰ فرصتی است برای بسیج اقدام جهانی برای دستیابی به برابری جنسیتی و حقوق بشر برای همه زنان و دختران؛ فرصتی که نباید از دست برود.
در ادامه، به بررسی نقش زنان در علم و فناوری می‌پردازیم تا یادآوری باشد بر این که زنان همان‌قدر در علم توانا هستند که مردان.
زنان و برابری در علم و آموزش
علم و برابری جنسیتی هر دو برای پیشرفت جامعه ضروری هستند. با این حال، برابری جنسیتی در علم قطعاً هنوز از جایی که باید باشد بسیار فاصله دارد و اگرچه اوضاع نسبت به گذشته تا حدودی بهتر شده است، اما هنوز راه درازی در پیش داریم.
زنان در طول تاریخ به پیشرفت علم کمک شایانی کرده‌اند، هر چند که به ندرت در حوزه علم و تکنولوژی مورد توجه قرار می‌گیرند. امروز به مناسبت روز جهانی زن مهم است یادآور فهرستی از زنان شویم که با حضورشان در عرصه علم، در پیشرفت آن نقش مهمی داشته و به بشریت خدمت کرده‌اند. پیش از این که این فهرست را با هم مرور کنیم، از خودتان بپرسید که چند دانشمند زن غیر از ماری کوری می‌شناسید؟ ماری کوری نه تنها نخستین زنی بود که برنده یک جایزه نوبل شد، بلکه تا به امروز تنها فردی است که در دو زمینه علمی مختلف برنده جایزه نوبل شده است. ماری کوری هم فیزیکدان بود و هم شیمیدان و تحقیقاتش روی مواد رادیواکتیو درک انسان را از فعالیت‌های رادیواکتیویته کاملا تغییر داد. درست است که ماری کوری در علم هیبتی غیرقابل انکار دارد، اما این به معنی نادیده گرفتن دستاوردهای دیگر دانشمندان زن نیست. اگر پاسخ‌تان به سوال «چند دانشمند زن غیر از ماری کوری می‌شناسید؟» -مانند بسیاری از افراد- هیچ است، توصیه می‌کنیم که حتما ادامه این مقاله را بخوانید. ماری کوری تنها ستاره نیست.
هدی لمار Hedy Lamarr
هدی لمار بازیگر آمریکایی که زاده اتریش بود، در دهه ۱۹۳۰ میلادی به شهرت جهانی رسید و ستاره سینما شد. اما آنچه از بازیگری او چشم‌گیرتر است اختراعات او می‌باشد. لمار هیچ‌گاه به طور رسمی آموزش ندیده بود و به نوعی خودآموخته بود، اما این عدم تحصیلات رسمی او را از تلاش برای اختراع تکنولوژی‌های جدید باز نداشت. در اوایل جنگ جهانی دوم، لمار متوجه ضعف‌های موجود در سیستم امواج رادیویی متفقین شد و با همکاری آهنگساز جرج آنتیل یک سیستم هدایت رادیویی برای سلاح‌های متفقین ایجاد کرد که میتوانست توانایی دشمن را در مداخله با امواج ارسالی متفقین محدود کرده و بهتر از سیستم رایج عمل کند. اما نیروی دریایی آمریکا علاقه‌ای به دریافت اختراعات از غیرنظامیان نداشت و تا حد زیادی اختراع وی را نادیده گرفت (هرچند که اختراع لمار به ثبت رسیده بود). اختراع او پس از سال‌ها شناخته شد و هنگام بحران موشکی کوبا در سال ۱۹۶۲ یک نسخه به روز شده از طراحی وی روی کشتی های نیروی دریایی نصب شد. اختراع لمار زمینه‌ساز نسخه‌های اولیه بلوتوث و وای فای نیز محسوب می‌شود. با این حال تا اواخر قرن بیستم نقش او به عنوان یک مخترع موفق و جدی تأیید نشد، اگرچه که اختراعات وی سهم قابل توجهی در پیشرفت فناوری‌های موجود بازی کرده بودند. لمار تا همین اواخر بیشتر به خاطر بازیگری و زیبایی شناخته می‌شد، اما امروز بالاخره نقش او نیز در تالار مشاهیر مخترعین ملی آمریکا مورد تایید قرار گرفته است.
ادا لاولیس Ada Lovelace
تصور این که بدون ادا لاولیس کامپیوترها امروز چگونه و به چه شکلی می‌بودند بسیار سخت است. او در سال ۱۸۴۷، بیش از یک قرن قبل از این که اولین کامپیوتر به دنیا معرفی شود و زمانی که تنها ۲۷ سال داشت، اولین برنامه‌نویس جهان شد.
ادا لاولیس روی یک کامپیوتر که شبیه به ماشین حساب بود و ماشین تفاضلی نام داشت کار می‌کرد. اگرچه این دستگاه هرگز به صورت عملی ساخته نشد، اما لاولیس در رابط با محاسبات آن مقاله‌ای بسیار مهم نوشت که شامل اولین برنامه کامپیوتری است: الگوریتمی برای آموزش یک ماشین برای نحوه محاسبه سری اعداد برنولی. در یادداشت های لاولیس می‌توان آینده‌نگری قابل توجه او را دید. او در یادداشت‌های خود به طور دقیق توضیح می دهد که پتانسیل ماشین‌های محاسباتی (کامپیوترها) بسیار فراتر از انجام محاسبات است. آدا لاوالیس بی‌شک یکی ازپیشگامان واقعی علم محاسبات و کامپیوتر محسوب می‌شود.
جین گودال Jane Goodall ، دایان فاسی Dian Fossey و بیروته گلدیکاس Birutė Galdikas
در میان این سه نفر، جین گودال بدون شک از همه معروف‌تر است، اما هر سه این زیست‌شناسان و حافظان منابع طبیعی در کنار هم کار کردند تا بتوانند هومونیدها را در محیط‌های طبیعی خود مورد مطالعه و تحقیق قرار دهند. آنها به ترتیب روی شامپانزه‌ها، گوریل‌ها و اورانگوتان‌ها تحقیق کردند. امروزه، گودال به عنوان مطرح‌ترین متخصص شامپانزه‌ها در دنیا شناخته می‌شود؛ او نشان داد که چقدر حرکات آنها به طور ذاتی به بشر شبیه است. درست مثل انسان‌ها، شامپانزه‌ها نیز شخصیت خود را دارند، اجتماعی هستند و حتی می‌توانند بی‌رحم و خشن باشند.
گودال، فاسی و گلدیکاس دریچه بسیار مهمی را در زیست‌شناسی باز کردند و نه تنها به ما کمک کردند که نزدیک‌ترین اقوام خود را بشناسیم، بلکه به بشر نشان دادند که آنقدر هم که فکر می‌کنیم تافته جدا بافته نیستیم. به علاوه، گودال یکی از مشهورترین حافظان طبیعت در جهان نیز محسوب می‌شود و یکی از بلندترین صداها در حفظ حیوانات است.
جای تاسف است که فاسی و گلدیکاس به آن اندازه شناخته شده نیستند. در حالی که گودال روی شامپانزه‌ها تمرکز کرده بود، فاسی گوریل ها را مورد تحقیق قرار داد و گالدیکاس اورانگوتان‌ها را مطالعه کرد. قبل از تحقیقات ایشان، از این گونه‌ها اطلاعات بسیار کمی در دسترس بود و همه متخصصین آنها را به عنوان اصلی‌ترین چهره‌های حوزه خود می‌شناسند. باعث تاسف است که فاسی به طرز وحشیانه و غم‌انگیزی به قتل رسید. قاتلان او به احتمال قوی شکارچیان غیرقانونی بودند که او را به دلیل تلاش‌هایش در راستای محافظت از حیوانات و علیه شکار غیرقانونی، به طرز وحشیانه‌ای به قتل رساندند. گلدیکاس همچنان یک مقام پیشرو در حوزه اورانگوتان‌هاست.
پاتریشیا بث Patricia Bath
اگر تا به حال جراحی لیزر چشم انجام داده‌اید، مدیون پاتریشیا بث هستید.پاتریشیا بث چشم پزشک و مخترع پیشگام آمریکایی بود. او نخستین پزشک زن سیاه‌پوست آمریکایی است که توانست اختراع خود را برای هدف پزشکی ثبت کند. او همچنین اولین زنی است که مدیریت برنامه آموزشی فوق تخصص در چشم پزشکی را به عهده گرفته است. بث پنج اختراع ثبت شده در ایالات متحده دارد که سه موردش مربوط به لیزر چشم و دو موردش مربوط به درمان آب مروارید از طریق ترکیبی از سونوگرافی و لیزر است.
روزلیند فرنکلین Rosalind Franklin
امروزه اکثر ما روزلیندفرنکلین را به عنوان کاشف اصلی دی ان ای می‌شناسیم. روزلیندفرنکلین شیمیدان انگلیسی و کریستالوگرافر اشعه ایکس بود؛ عکس‌های او بود که منجر به کشف دی ان ای شد. هرچند که روند انتشار نادرست و غیراخلاقی آن باعث شد که تا همین اواخر نقش او در این کشف بزرگ مشخص نشده و در حین حیاتش از وی تقدیری نشود.
گذشته از کشف دی ان ای، فرنکلین بخش قابل توجهی از تحقیقات خود را روی ساختار زغال سنگ و برخی ویروس‌ها انجام داد که حداقل در زمانی که زنده بود، تحقیقاتش به رسمیت شناخته شد. ناگفته نماند که روزلیندفرنکلین نیز مانند ماری کوری به علت عوارض قرار گرفتن در معرض اشعه‌های مضر درگذشت. او هنگام مرگ تنها ۳۷ سال سن داشت.
تو یویو Tu Youyou
تو یویو زندگی میلیون‌ها نفر را نجات داده است. تحقیقات او منجر به یکی از بزرگ‌ترین موفقیت‌های علم پزشکی در قرن بیستم شده است. او دو ترکیبی را که در درمان مالاریا استفاده می‌شوند را کشف کرد. زمانی که او شروع به کار تحیقیقاتی‌اش کرد، دانشمندان به شدت به دنبال پیدا کردن ترکیباتی بودند که در درمان مالاریا استفاده شود. تا آن موقع بیش از ۲۴۰ هزار ترکیب مختلف آزمایش شده بود و همه ناموفق بودند. یویو ایده غربال‌گری گیاهان چینی را داشت؛ ایده‌ای که در نهایت به کشف آرتمیسینین و دی هیدروارتمیزینین انجامید و درمان مالاریا را رقم زد. او نخستین زن چینی است که جایزه نوبل دریافت کرده است. وی همه تحصیلات و تحقیقات خود را در چین انجام داده است.
دوروتی هاجکین Dorothy Hodgkin
ماری کوری تنها زنی نیست که جایزه نوبل شیمی را برده است. دوروتی هاجکین شیمیدان انگلیسی نیز به دلیل تحقیقاتش روی کریستالوگرافی پروتئین در سال ۱۹۶۴ برنده جایزه نوبل شیمی شد. او تکنیک کریستالوگرافی اشعه ایکس را گسترش داد، روشی که از آن برای تعیین ساختارهای سه بُعدی مولکول‌ها استفاده شد. هاجکین دستاوردهای بسیار زیادی دارد. او ساختار پنی سیلین، ویتامین ب ۱۲ و اولین ساختار یک استروئید را کشف کرد و در سال ۱۹۶۹، پس از ۳۵ سال تلاش بی‌وقفه توانست ساختار انسولین را رمزگشایی کند.
گلدیس وست Gladys West
به گفته خود گلدیس وست، اگر به او می‌گفتید که در ایجاد چیزی مثل جی پی اس نقشی کلیدی ایفا کرده، امکان نداشته حرف شما را باور کند. گلدیس وست ریاضیدان آمریکایی است که روی مدل‌سازی ریاضی شکل زمین کار کرده است و نقش مهمی در هموار کردن راه برای اولین ناوگان ماهواره‌های جی پی اس داشته است. جالب این‌جاست که خود وست اعتبار زیادی برای این بخش از کار خود نگرفت. نقش کلیدی او در ساخت جی پی اس تنها زمانی آشکار شد که یکی از اعضای انجمن زنان دانشگاه، بیوگرافی که وست از خودش برای انجمن فارغ‌التحصیلان دانشگاه ارسال کرده‌بود را خواند.
امی نوتر Emmy Noether
امی نوتر ریاضیدان آلمانی است که نقش مهمی درپیشرفت جبر انتزاعی و فیزیک نظری داشته است. انیشتن او را به عنوان مهم‌ترین ریاضی‌دانان زن در تاریخ ریاضیات معرفی کرده است. او که یکی از برجسته‌ترین ریاضی‌دانان زمان خود بوده است تئوری‌های حلقه‌ها و جبر را توسعه داد. قضیه نوتر در فیزیک ارتباط بین تقارن و قوانین حفاظت را توضیح می‌دهد. نوتر در خانواده‌ای یهودی در آلمان به دنیا آمد و پدر او نیز ریاضیدان بود. او نخستین زنی بود که در کنگره بین المللی ریاضی‌دانان سخنران اصلی شد.
کارن اولنبک Karen Uhlenbeck
کارن اولنبک ریاضیدان آمریکایی و بنیان‌گذار هندسه تحلیلی مدرن است. او اولین زنی بود که موفق به دریافت جایزه آبل شد – از آنجایی که ریاضیات نوبل ندارد، بسیاری جایزه آبل را به عنوان معادل نوبل برای ریاضیات می‌دانند. کارهای او در زمینه‌های مختلف ریاضیات و فیزیک گسترده است و تحقیقات او باعث ایجاد حوزه‌ای جدید از ریاضیات شده است.
همچنین اولنبک در سال ۹۹۰ در کنگره بین المللی ریاضی‌دانان سخنران بود، او دومین زنی که تاکنون این کار را انجام داده است (پس از امی نوتر).
مری آنینگ Mary Anning
نقش مری آنینگ در پیشرفت دیرینه شناسی (paleontology) بسیار قابل توجه است. او نخستین فسیل مارمولک-ماهی را کشف و شناسایی کرد. همچنین در شناسایی و درک درست این مسئله که آنچه در آن زمان سنگ‌های بتونی نامیده می‌شدند در واقع مدفوع فسیل شده بودند نقش اساسی داشت. آنینگ در بین متخصصان زمین شناسی در سرتاسر جهان بسیار مشهور بود و دانشمندان دیگر به طور معمول با او در مورد مسائل مربوط به آناتومی و جمع آوری فسیل‌ها مشورت می‌کردند. هرچند او به عنوان یک زن، هرگز نتوانست به انجمن زمین شناسی لندن بپیوندد و در طول زندگیش شناخت و تجلیلی را که شایسته آن بود دریافت نکرد.
دانا استریکلند Donna Strickland
دانا استریکلند به خاطر کار خود در مورد لیزرهای با شدت بالا در سال ۲۰۱۸ برنده جایزه نوبل فیزیک شد. استریکلند تا زمانی که برنده نوبل شد حتی صفحه ویکی پدیا نداشت. جالب این‌جاست که تعداد مقالات چاپ شده او زیاد نیست و به خاطر تنها یک مقاله برنده جایزه نوبل شد؛ هرچند آن یک مقاله، مقاله‌ای برجسته و مهم بود. امروزه استریکلند بیشتر وقت خود را صرف سفر و فعالیت به عنوان ترویج‌گر علم می‌کند.
باربارا مک کلینتوک Barbara McClintock
باربارا مک کلینتوک دانشمند و متخصص ژنتیک آمریکایی بود که در سال ۱۹۸۳ جایزه نوبل پزشکی را دریافت کرد. او تا به امروز تنها زنی است که این جایزه را به تنهایی دریافت کرده است. باربارا در زمینه گیاه شناسی دکترا گرفت. او فعالیت‌های حرفه‌ای خود را به عنوان مدیر پروژه توسعه سیتوژنتیک ذرت آغاز کرد و کروموزوم‌ها و نحوه تغییر آنها را هنگام تولید مثل در ذرت مورد مطالعه قرار داد. او روشی را برای به تصویر کشیدن کروموزوم‌های ذرت اختراع کرد و از تحلیل میکروسکوپی برای نشان دادن بسیاری از ایده‌های اساسی ژنتیکی استفاده کرد. او اولین نقشه ژنتیکی را برای ذرت تهیه کرد و نحوه تبادل اطلاعات در کروموزم‌ها را نشان داد و به دلیل کشف تحولات ژنتیکی توانست جایزه نوبل را از آن خود کند.
کاترین جانسون Katherine Johnson
کاترین جانسون دانشمند و ریاضیدان آمریکایی است که به عنوان کارمند ناسا محاسبات مکانیک مداری آن را برای ارسال موشک به فضا انجام داده و نقش قابل توجهی در پروازهای اولیه موفقیت‌آمیز ناسا به فضا داشته است. وی در طی ۳۵ سال فعالیت در ناسا در این سازمان برای تسلط خود بر انجام دستی محاسبات پیچیده به شهرت رسید. کاترین جانسون اولین زن سیاه‌پوست آمریکایی است که به عنوان یک دانشمند ناسا شروع به فعالیت کرده است. نقش مهم او در برنامه فضایی ایالات متحده در فیلم سینمایی «شخصیت‌های پنهان Hidden figures» به تصویر کشیده شده است. کار جانسون شامل محاسبه مسیرها، پرتاب‌ها و مسیرهای برگشت اضطراری برای پروژه‌های فضایی مهم آمریکا بوده است. محاسبات او برای شروع برنامه شاتل فضایی، مهم و ضروری بود.
تهیه و تدوین: مدرسه پرتو