امروزه توجه به مشارکت و تاکید بر نقش آن به عنوان یکی از عوامل اصلی توسعه، در لیست برنامه‌های توسعه پایدار همه جوامع و به ویژه جوامع در حال توسعه قرار دارد. بررسی و ارزیابی برنامه‌هایی که با شکست مواجه شده‌اند، نشان می‌دهد که فقدان بهره‌گیری از مشارکت مردمی یکی از اصلی‌ترین دلایل این شکست بوده است. جلب مشارکت جامعه، یک اصل مهم در هر فعالیت اجتماعی، و چالشی است که ترویج‌گران هم برای فعالیت‌ها و پروژه‌های ترویجی خود، با آن رو به رو هستند. در این مقاله می‌خواهیم بعد کوچک‌تری از جامعه، با نام جامعه محلی را تعریف کنیم و بحث مشارکت را برای آن بسط دهیم.
محله در محاوره‌های فارسی و روزمره، یک واحد اجتماعی و محل سکونت اقشار مختلف جامعه است که به ویژه از نظر اجتماعی دارای وجوه مشترک‌اند و می‌توانیم نام جامعه محلی را به آن بدهیم. در زبان انگلیسی نیز محله را به اصطلاح community به مفهوم جماعت یا گروهی که دارای وجوه مشترک‌اند، تعریف می‌کنند. آنچه در جامعه محلی یا محله شایان توجه است، ارزش‌ها، نگرش‌های ساکنان، پیوندها و الگوهای رفتاری آنان است که میتواند در موفقیت برنامه‌ها و دستیابی به اهداف جمعی و افزایش منافع عمومی مؤثر باشد.
انگیزه در شروع هر کاری و برای هر انسانی عاملی پیش‌برنده و حمایت‌کننده در مسیر هدف است. در جامعه محلی هم به همین صورت است؛ یعنی افرادی که مایلیم با پروژه ما همراه شوند، باید انگیزه همراهی و همکاری را پیدا کنند. انگیزه‌ها می‌توانند ریشه در شرایط و موقعیت محلی و یا تمایلات و آرمان‌های شخصی افراد داشته باشند. احساس تعهد به همکاری، احساس داشتن رای و نظر درباره موضوع مورد همکاری، و داشتن احساس افتخار نسبت به آنچه انجام می‌شود، باعث شکل‌گیری انگیزه می‌شود. بخش اعظم این انگیزه توسط ترویج‌گر/ سازمانی که برای برطرف کردن مشکلات به سراغ جامعه محلی رفته است، ایجاد می‌گردد.
پروژه‌های جامعه محلی با هدف توسعه یافتن و برطرف کردن مشکلات آن جامعه طراحی می‌شوند و اصل به کارگیری مشارکت افراد را نیاز دارند. در واقع تلاش ترویج‌گران، بهبود درآمدها، فرصت‌های شغلی و افزایش کیفیت حیات در جامعه محلی، در پاسخ به ناکارآمدی سیاست‌های بازار است. بنابراین هدف از جلب مشارکت جامعه محلی در یک پروژه ترویجی، ایجاد تحول مثبت است. اما تحول مثبت چیست؟ تحول مثبت، شناسایی مشکلات، افزایش اعتبار منابع انسانی، منابع مالی و محلی است و فرایندی مبتنی بر مشارکت داوطلبانه و خودیارانه در میان ساکنان یک محله (جامعه محلی) در جهت بهبود شرایط فیزیکی،اجتماعی و اقتصادی است.
مشارکت یعنی چه؟
مشارکت را می‌توان به دو طریق تعریف کرد:
مشارکت به عنوان وسیله: ابزاری برای پشتیبانی از پروژه.
مشارکت به عنوان هدف: توانمندسازی مردم برای قبول مسئولیت بیشتر.
اینکه مشارکت برای ما «هدف است یا وسیله»، نقش و اولویت مشارکت را در یک پروژه تعیین می‌کند. برای آشنایی بیشتر با مقوله «مشارکت به عنوان هدف»، مصاحبه مدرسه پرتو با یکی از فعالان حوزه توسعه مشارکت رادر این لینک بخوانید.
مشارکت برای ترویج‌گر به چه معناست؟
اگر به عنوان یک ترویج‌گر می‌خواهیم برای جامعه محلی کاری انجام دهیم باید بدانیم که تحقق آن کار و هدف، بدون مشارکت و حضور جامعه محلی امکان‌پذیر نیست. پس مشارکت، جزئی از هدف ماست. وقتی با این دید به مشارکت نگاه می‌کنیم، یعنی می‌خواهیم تاثیر پایدار داشته باشیم و زمانی که پروژه ما تمام شد، جامعه محلی به مرحله‌ای رسیده باشد که خود توانایی پیشبرد کارها، برطرف کردن مشکلات و نیازمندی‌هایش را داشته باشد. در چنین شرایطی ما توانسته‌ایم جامعه محلی را توانا کنیم.
ارزش‌هایی که در توسعه و مشارکت محلی اهمیت اساسی دارند، چه هستند؟
– مردم حق مشارکت در تصمیمات تاثیرگذار بر زندگی‌شان را دارند.
– مردم این حق را دارند که برای ایجاد محیطی که مطلوب آنهاست، تلاش کنند.
– مردم حق دارند که آگاهانه تصمیم بگیرند و شرایطی که از بیرون بر آنها تحمیل می‌شود را رد و یا تعدیل کنند.
– به حداکثر رساندن ادغام افراد در یک اجتماع، پتانسیل موفقیت توسعه را افزایش می‌دهد.
– برقراری گفتمان و کنش و واکنش در میان افراد جامعه محلی، انگیزه تلاش در جهت منافع اجتماعشان را در آنها افزایش می‌دهد.
پایبندی و توجه به این ارزش‌ها، به شکل‌گیری سرمایه اجتماعی کمک می‌کند. سرمایه اجتماعی همان حرکت داشتن جامعه محلی، تشریک مساعی در سطوح فردی و محلی، افزایش رهبران و حامیان محلی است. سرمایه اجتماعی متکی به مشارکت مجریان پروژه با جامعه محلی است.
چگونه مشارکت جامعه محلی را جلب کنیم؟
احساس تعلق و پیوند با جامعه محلی، اولین گام به سوی جلب مشارکت جامعه محلی است. برای جلب مشارکت جامعه محلی و ایجاد حس تعلق و پیوند با آنان باید با این جامعه ارتباط برقرار کنیم، شفاف باشیم، انس بگیریم، اعتمادشان را جلب کنیم و نشان دهیم که برای حمایت و برطرف کردن مشکل/ها آمده‌ایم. اما چگونه می‌توانیم ارتباط و تعامل اولیه را شروع کنیم؟
– خودمان را معرفی کنیم.
– هدف پروژه را بگوییم.
– سازمانی که از طریق آن پروژه انجام می‌شود را به طور کامل معرفی کنیم.
– بهره‌ای که از پروژه نصیبمان می‌شود را بگوییم.
– در جریان گفتگوها و تعاملاتمان، شنونده باشیم.
بسیار مهم است که به صحبت‌ها و دغدغه‌های جامعه محلی گوش دهیم، دغدغه‌ها و اولویت‌هایشان را یادداشت کنیم، و دلایل و راهکارهای حل مسئله را از خود جامعه جویا شویم. چرا که مردم شناخت و آگاهی بیشتری نسبت به مشکلات و نیازهای خود دارند. در همین راستا، استفاده از یک تیم مشورتی و یا حتی نظرخواهی از کلیه ساکنان محلی با توجه به محدودیت جمعیت میتواند راهگشای بسیاری از برنامه‌هایی باشد که بر اساس تشخیص مجریان پروژه و افراد خارجی انجام می‌گیرد. (معمولا سازمان‌ها با یک هدف از پیش تعیین شده به سراغ جامعه محلی می‌روند اما بعد از برقراری ارتباط و گفتگو با آنها متوجه می‌شوند که مشکل و اولویت‌های جامعه چیز دیگری است.)
مشارکت‌کنندگان چه کسانی هستند؟
– رهبران و بزرگان جامعه محلی (جامعه هدف)
– گروه‌های خودیار
– افراد داوطلب
– افراد محبوب جامعه
– گروه‌های ویژه
مراحل برنامهریزی اجرایی پروژه مشارکتی چیست؟
برای برنامهریزی در پروژه‌های مشارکتی ابتدا مشکلات جامعه محلی را بررسی می‌کنیم، اولویت‌ها را مشخص می‌کنیم و طرح برنامه رسیدگی به اولویت را تهیه کرده، با جامعه محلی در میان می‌گذاریم و آن را نهایی می‌کنیم. بعد از این مراحل باید به دنبال راه‌هایی برای جلب همکاری بیشتر از طرف جامعه محلی باشیم و مرحله به مرحله میزان پیشرفت و کاستی‌های پروژه را بررسی کنیم. بنابراین قدم‌های برنامهریزی یک پروژه مشارکتی به طور خلاصه عبارتند از:
– مشخص کردن اولویت‌ها و مشکلات جامعه محلی
– تهیه یک طرح پیشنهادی برای کار بر روی آن اولویت/ مشکل
– اطلاع‌رسانی به جامعه محلی در مورد تصمیم‌گیری نهایی
– بررسی راه‌های بیشتر برای جلب همکاری جامعه محلی
– مرور مراحل پیشرفت پروژه
جدول مراحل و سطح مشارکت را تهیه کنید:
وقتی مراحل مختلف پروژه را بررسی می‌کنیم، باید میزان مشارکت افراد در پروژه را نیز ارزیابی کنیم و تاثیر آن را با طرح سؤالاتی از این دست، مشخص نماییم:
▪ آیا در بین جامعه محلی افرادی/ گروهی وجود دارد که حاضر به مشارکت نیستند؟
▪ آیا روش‌هایی که برای اطلاع‌رسانی استفاده کرده‌ایم پاسخ‌گو بوده است. ( خبرنامه، استفاده از شبکه‌های اجتماعی و…)
▪ چه تعدادی برای مشارکت اعلام آمادگی کرده‌اند؟ آیا می‌توانیم از کمک این گروه برای جلب مشارکت گروه‌های مخالف استفاده کنیم؟
▪ منابعی که در این مسیر به ما کمک می‌کنند را شناسایی کرده‌ایم؟
با پاسخگویی به سؤالات بالا می‌توانیم چالش‌ها و محدودیت‌های مسیر پروژه را بشناسیم و استراتژی درست‌تری را برای ادامه مسیر تعیین کنیم.
مراحل مشارکت چیست؟
در نمودار زیر، مراحل مختلف مشارکت را ملاحظه می‌کنید:
ابزارهای جلب مشارکت چه هستند؟
این مهم است که بدانید در کدام مرحله از مشارکت هستید و تا چه حد توانسته‌اید به اهداف پروژه دست یابید. باید ببینید که در هر مرحله، چه اطلاعات و داده‌هایی در دست دارید؛ این اطلاعات و داده‌ها کمک می‌کنند تا ابزار لازم برای مشارکت را در هر مرحله شناسایی کنید. برخی ابزارهای جلب مشارکت، به شرح زیر هستند:
– مستندسازی آنچه اتفاق افتاده است: به عنوان مثال، می‌توانید بروشوری از فعالیت‌های انجام شده را بین اعضا جامعه محلی پخش کنید. در این بروشور، از داده‌ها و داستان‌های واقعی استفاده کنید، همکاری‌های جامعه محلی را پررنگ کنید و بگویید این پروژه با چه سختی‌هایی مواجه بوده است و در نتیجه مشارکت جامعه به چه دستاوردهایی رسیده‌اید. بهتر است این بروشور به زبان جامعه محلی باشد. حتی می‌توانید در مراسم مختلف هم از پروژه مشارکتی با جامعه محلی بگویید، به این صورت تاثیرات کار شما بیشتر و پررنگ‌تر خواهد شد.
– مصاحبه با افراد کلیدی جامعه: در این روش با افراد آگاه نسبت به مشکلات جامعه محلی و افرادی که مورد قبول یا به اصطلاح ریش سفید و بزرگ جامعه هستند گفتگو می کنیم و در مورد نحوه پیشرفت و تاثیراتی که پروژه تا به حال داشته صحبت کرده و چالش‌های پیشرو را با آنها مرور می‌کنیم.برگزاری جلسات و بحث‌های گروهی متمرکز: در این روش، با افراد جامعه در یک محل عمومی مثل مدرسه، مسجد، تالار اجتماعات و … جلسه می‌گذاریم و تحولات و نیازهای باقی‌مانده را نیز با آنها مرور می‌کنیم.
– پایش نظرات و سؤالات مطرح شده: مشروحی از نقطه نظرات و صحبت‌های مطرح شده در جلسات با افراد کلیدی و اعضای جامعه محلی را تهیه می‌کنیم و در این جلسه به پایش و ارزیابی آنچه از دیدگاه مردم تغییر کرده است، می‌پردازیم.
پایش و ارزشیابی مشارکت چیست؟
بعد از جلب مشارکت برای اجرای پروژه، باید میزان مشارکت/ مشارکت مؤثر را ارزیابی کنیم. برای ارزیابی میزان مشارکت، می‌توان دستاوردهای پروژه را مرحله به مرحله ارزیابی کرد. برخی از مؤلفه‌ها در ارزیابی میزان مشارکت عبارتند از:
– میزان رضایت جامعه محلی و میزان مشارکتشان (استفاده از نظرسنجی و پرسشنامه میتواند در این مرحله کمک‌کننده باشد.)
– تعداد جلساتی که برای انجام پروژه برگزار شده است.
– تعداد افراد محلی که در جلسات و فعالیت‌های پروژه مشارکت داشته‌اند.
– در طول زمان چه تعدادی و از چه گروه‌هایی به مشارکت‌کنندگان اضافه شده‌اند.
– توانمندتر شدن جامعه محلی (این را هم می‌توانید با توجه به تغییر عملکرد مردم مشاهده کنید.)
نتایج یک پروژه مشارکتی مؤثر چه هستند؟
وقتی پروژه‌ها، با جلب مشارکت مردم اجرا شود، معمولا نتایج زیر را در پی خواهد داشت:
– انطباق با قوانین: مشارکت جامعه محلی به مرور زمان به عنوان یکی از الزامات قانونی برنامه‌ها در قوانین کشورهای پیشرو مورد تاکید قرار گرفته و برنامه‌ریزان برای عمل به قانون ناگزیر هستند به آن توجه کنند.
– ترویج شهروند فعال بودن: مشارکت مردم در برنامهریزی و دخیل شدن آنان در تصمیماتی که با سرنوشتشان در ارتباط است، یک مرحله رو به جلو برای نشان دادن نقش و اهمیت خود افراد برای توسعه و بهبود شرایط است و به نوعی بیانگر مردم سالاری است.
– تامین مالی آسان‌تر: بسیاری از مؤسسات و بنگاه‌هایی که به طرح‌های توسعه محلی کمک می‌کنند مشارکت جامعه محلی را پیش شرط مهمی در این زمینه تلقی می‌کنند.
– توانمندسازی و ترویج فرهنگ کار گروهی: درگیر شدن در برنامهریزی، اعتماد به نفس، قابلیت، مهارت و توان کار گروهی اعضای جامعه محلی را افزایش می‌دهد و این امر به آنها کمک می‌کند تا بر سایر مشکلات، چه به صورت فردی و چه گروهی بهتر غلبه کنند.
– هم‌افزایی منابع و در دسترس قرار گرفتن منابع بیشتر: مجریان پروژه‌ها و مسئولین سازمان‌ها ممکن است ابزار و آگاهی کامل برای حل مشکلات یک جامعه محلی را در اختیار نداشته باشند. در واقع همکاری مردمی، منابع جدیدی برای برآورده شدن نیازها و آرزوهای جامعه محلی در اختیار قرار می‌دهد.
– تصمیم‌گیری بهتر: مردم هر محل بهترین منبع دانش و بینش نسبت به محیط اطراف خود هستند، زیرا زمان بیشتری را در آن محیط گذرانده‌اند. بنابراین بهتر از افراد غریبه (مجریان پروژه) بر مشکلات و امکانات اشراف دارند. بهره‌گیری از این مزیت، منجر به تصمیم‌سازی‌های موفقیت‌آمیزتر می‌شود.
– ساختن دوباره جامعه محلی: کار کردن در کنار هم و دستیابی جمعی به اهداف برنامه محلی، در مردم نوعی احساس تعلق بیشتر به فضای محله و جامعه محلی به وجود می‌آورد؛ احساسی که خود منشا شکل‌گیری هویت محلی خواهد شد.
– شتاب گرفتن توسعه: مردم از طریق مشارکت، درک بهتری از گزینه‌های ممکن برای عمل پیدا می‌کنند و احتمال بیشتری وجود دارد که به مسئله به شکل خوش‌بینانه‌تری نگاه کرده و اعتماد بیشتری به نهادهای برنامه‌ریز پیدا کنند. در حقیقت سرمایه اجتماعی آنها از طریق مشارکت افزایش می‌یابد.