ایران بالاترین نرخ زایمان سزارین را در دنیا دارد؛ بیش از نیمی از زایمان‌ها در ایران به شیوه سزارین انجام می‌گیرد. این در حالی است که امروزه سازمان جهانی بهداشت نرخ بالای ۱۰ درصد سزارین را مضر می‌داند و بارها علیه سزارین‌های بی‌دلیل و نابه‌جا هشدار داده است. راه حل‌های ترویج‌گران برای بهبود این معضل چیست؟
مقامات وزارت بهداشت اخیرا اعلام کرده‌اند که این وزارت‌خانه سعی در اجرای برنامه‌های ترویجی و فرهنگ‌سازی برای ترغیب زنان به زایمان طبیعی دارد. در طی دو سال گذشته نیز، آمار سزارین در ایران از ۵۶ درصد به ۵۰ درصد کاهش یافته که قابل توجه است. وزارت بهداشت اعلام کرده است که سعی دارد تا با گسترش برنامه‌های ترویجی این آمار را تا پایان سال ۱۳۹۴ به ۴۶ درصد برساند. البته آمار بالای سزارین تنها، مشکل ایران نیست. بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نیز با این مشکل دست به گریبان هستند. ترویج‌گران سلامت زنان در سراسر دنیا اقدامات ترویجی متفاوتی را برای مهار آمار رو به افزایش سزارین انجام داده‌اند؛ در ادامه نگاهی داریم به برخی از این کارزارها و برنامه‌های ترویجی.
ریشه‌های مشکل
تمایل رو به افزایش زنان به سزارین به ویژه در کشورهای در حال توسعه به موضوع تحقیق بسیاری از محققان حوزه پزشکی، علوم اجتماعی و زنان تبدیل شده است. جالب این‌جاست که طبق یافته بسیاری از این محققان، این تمایل لزوما ناشی از عوامل مربوط به بهداشت و سلامت نیست و بلکه صرفا بازتابی است از ساختار نظام پزشکی کشور و نیز دیدگاه‌های رایج جامعه به زیبایی زنان. به همین دلیل، گروه‌های ترویج‌گر فعال در این حوزه، عمدتا روی یکی از این عوامل تمرکز کرده و پروژه ترویجی و یا کارزار خود را حول آن محور طراحی می‌نمایند.
مثلا در برزیل که دارای یکی از بالاترین نرخ‌های سزارین در جهان است، زنانی که از وضعیت مالی بهتری برخواردارند، عمدتا سزارین را ترجیح می‌دهند. محققان دلایل این ترجیح را تمایل پزشکان و بیمارستان‌ها به سزارین، کمبود امکانات در بیمارستان‌ها برای زایمان طبیعی و پرستیژ سزارین در جامعه ذکر کردند. البته این تصور عمومی که زایمان طبیعی از جذابیت ظاهری زنان می‌کاهد- که لزوما با واقعیت انطباق ندارد- نیز به این مسئله دامن زده است.
آگاه‌سازی و آموزش
از آنجایی که عدم آگاهی کافی نسبت به مزیت‌های زایمان‌های طبیعی و خطرات و پیچیدگی‌های احتمالی سزارین و عواقب آن، از عوامل اصلی افزایش آمار سزارین در سال‌های اخیر به شمار می‌آید، بخش عمده‌ای از پروژه‌های ترویجی در این خصوص، روی آگاه‌سازی و آموزش زنان تمرکز دارند. این نوع پروژه‌ها عمدتا یا به صورت کارزارهای آگاه‌سازی روی عموم مردم و یا عموم زنان کار می‌کنند و یا این که سعی می‌کنند تا پزشکان، بیمارستان‌ها و مراکز درمانی زنان را موظف کنند که پیش از اقدام به سزارین، بیمار را به طور کامل از ریسک‌های این عمل جراحی آگاه سازند. این پروژه‌ها عمدتا توسط سازمان‌های درمانی زنان و ترویج‌گران سلامت زنان اجرا می‌شوند.
مرکز سلامت زنان استان بریتیش کلمبیا (British Columbia) در کانادا در پاسخ به افزایش نرخ سزارین در دهه اخیر، در سال ۲۰۱۰ یک کارزار آگاه‌سازی درباره این مسئله راه‌اندازی کرد. این کارزار تلاش میکند آموزش‌های مورد نیاز را درباره بهترین امکان زایمان برای زنان فراهم نماید تا آگاهی جامعه هدف درباره موضوع بالا رفته و در طول زمان نرخ سزارین کاهش یابد. تارنمای این کارزار، دانش مورد نیاز زنان برای انتخاب بهترین حالت زایمان را اختیارشان قرار می‌دهد و باورها و تصورات رایج مانند این که سزارین از زایمان طبیعی سالم‌تر است و یا این که زایمان طبیعی دردناک‌تر از سزارین است که لزوما صحت ندارند را به چالش می‌کشد. این کازار از زنان می‌خواهد با به اشتراک گذاشتن تجربه خود به زنان دیگر کمک کنند تا بتوانند تصمیم بهتر و درستی بگیرند.
یکی دیگر از برنامه‌های موجود در این زمینه، پروژه «رالی ملی برای تغییر» است که توسط سازمان ترویجی «بهبود زایمان» در ایالات متحده آمریکا در حال اجرا است. این برنامه سعی دارد با آموزش و آگاه‌سازی، زایمان را به عملی هر چه امن‌تر و سالم‌تر تبدیل کند. یکی از راهکارهای این برنامه، مبارزه با آمار رو به رشد سزارین است. این پروژه از ابزارهای زیادی برای این کار استفاده میکند. برای مثال، آنها زنان را از حقوق خود نسبت به تصمیم‌گیری برای نوع زایمان خود آگاه می‌کنند؛ اطلاعات لازم را درباره انواع زایمان در اختیار مخاطب خود قرار می‌دهند؛ در روزنامه‌ها درباره افزایش سزارین‌های غیرضروری مطلب می‌نویسند؛ و نیز در تارنمای خود بخشی را برای ثبت شکایت قرار داده‌اند تا زنانی که تجربه ناخوشایندی در برخورد با کادر پزشکی و یا بیمارستان‌ها داشته‌اند، بتوانند تجربه خود را بیان کنند. این بخش از تارنما راهکارها و اطلاعاتی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد تا اگر شکایت‌شان قابل پیگرد باشد، بتوانند آن را از لحاظ قانونی پیگیری کنند. در آمریکا، سزارین اگر بدون رضایت بیمار و بدون دلایل قابل دفاع انجام شده باشد، می‌تواند پیگرد قانونی داشته باشد. این گروه ترویجی در شبکه‌های اجتماعی مانند توئیتر و فیسبوک فعال است و بخش مهمی از استراتژی ارتباطی خود را از این طریق پیش می‌برد.
تاثیرگذاری بر ذی‌نفعان مسئله
مجله اکونومیست اخیرا در یکی از مقالات خود به معضل آمار بالای سزارین در جهان پرداخته و تاکید میکند که رشد نرخ سزارین به دلیل لزوم پزشکی نیست و ریشه در افزایش ثروت در کشورهای در حال توسعه و امتیاز مالی آن برای پزشکان متخصص زنان دارد.
این عامل به عنوان یکی از عوامل مهم این مشکل، توسط بسیاری از ترویج‌گران سلامت زنان شناسایی شده است و بسیاری از این ترویج‌گران، پروژه‌های ترویجی خود را بر این اساس طراحی و اجرا کرده‌اند.
در بیمارستانی در یکی از محلات ثروتمند حومه شهر لس‌آنجلس، مسئولین بیمارستان برای تغییر روند افزایشی نرخ سزارین، روی پزشکان متخصص زنان و زایمان که در واقع از ذی‌نفعان اصلی مسئله هستند تمرکز کردند و سعی نموند ذهنیت و رفتار پزشکان را نسبت به اعمال سزارین در مواقع غیرضروری تغییر دهند. یکی از راهکارهای مورد استفاده این گروه برای تشویق پزشکان به جلوگیری از اعمال سزارین‌های غیرضروری، انتشار داده‌های مربوط به سابقه هر یک از پزشکان شامل تعداد سزارین‌های انجام شده توسط آنها، است. این اطلاعات، ابتدا بدون اسم در بین خود پزشکان منتشر شد و در مرحله بعد، اسامی پزشکان نیز منتشر گردید. با این حساب، دست آن پزشکانی که در اعمال سزارین زیاده‌روی کرده بوند در میان همکاران خود رو شد؛ اتفاقی که برای بسیاری از آنها اصلا خوشایند نبود. این اقدام، در ابتدا کمی تنش‌زا شد اما پس مدتی، منجر به تغییر رفتار محسوس پزشکان شد. این بیمارستان توانست با اعمال این روش، در عرض کمتر از سه سال، نرخ سزارین را از ۳۸ درصد به حدود ۳۰ درصد کاهش دهد. در ضمن، این بیمارستان مقررات داخلی خود را نیز تغییر داد. پیش‌تر، پزشکان می‌توانستند به سادگی برای زایمان بیماران خود، وقت تعیین کنند، اما بر اساس مقررات جدید، پزشک هر بیمار موظف است یک فرم با جزئیات دقیق راجع به بیمار و تاریخ زایمان پر کند و اگر زایمان زیر ۳۹ هفته باشد، بیمارستان باید آن را تایید کند. در ضمن، این بیمارستان زنان را تشویق میکند تا ترجیحا برای زایمان طبیعی صبر کنند. اگر کسی خود تقاضای سزارین کند، باید یک فرم طویل و دقیق را راجع به خطرهای احتمالی این تصمیم خوانده و امضا کند.
دولت فدرال برزیل نیز برای این که زایمان طبیعی را ترویج دهد، ۴ میلیارد دلار روی یک برنامه ترویجی سرمایه‌گذاری کرده است: گروه هدف این برنامه، مادران و پزشکان هستند. دولت از طریق این آموزش‌ها سعی دارد مزایای زایمان طبیعی را برای زنان و پزشکان یادآوری و پررنگ کند تا در نهایت در کاهش روند رشد نرخ سزارین اثرگذار باشد.
اصلاح قانون و مقررات
تغییر قانون و مقررات موجود و یا فشار بر اجرای قوانین جاری، یکی از راهکارهای اصلی پیش‌روی ترویج‌گران در هر حوزه‌ای است. ترویج‌گران حوزه سلامت زنان نیز در بسیاری از پروژه‌های خود، تغییر مقررات و یا تصویب قوانین جدید را دنبال می‌کنند؛ قوانینی که به نوعی زنان و پزشکان را ترغیب میکند تا از انجام سزارین غیرضروری خودداری نمایند.
یکی از عوامل اصلی آمار بالای سزارین در برزیل، تشویق و تاکید پزشکان، بیمارستان‌ها و حتی بیمه‌های درمانی بر انجام سزارین شناخته شده است. در تیرماه امسال، به دلیل تلاش‌های گسترده فعالان اجتماعی و ترویج‌گران حقوق زنان، دولت برزیل قانونی را تصویب و ابلاغ کرد که پزشکان را موظف میکند تا زنان را از خطرات احتمالی و پیامدهای منفی سزارین آگاه کرده و پیش از انجام سزارین از آنها بخواهند تا رضایت خود را به طور کتبی اعلام کنند. بنابراین، زنان برزیل برای انجام سزارین، باید رضایت‌نامه امضا کنند. در ضمن، پزشکانی که سزارین را به جای زایمان طبیعی تجویز می‌کنند، موطفند تا دلایل خود را برای اعمال سزارین توضیح دهند؛ این دلایل باید با سابقه پزشکی بیمار تطابق داشته و قانع‌کننده باشند.
البته تغییر قوانین لزوما همیشه در سطح ملی و یا استانی نیست، بلکه همان طور که در پروژه‌هایی که در این مقاله به آنها پرداختیم می‌توان دید، حتی بیمارستان‌ها می‌توانند خود به طور مجزا مقرراتی را اعمال کنند تا زنان و پزشکان به انجام زایمان طبیعی تشویق شوند. اما باید توجه داشت که تصویب قوانین حمایتی می‌تواند موثرتر واقع شود چرا که سزارین به دلیل درآمدزایی بیشتر نسبت به زایمان طبیعی گزینه مورد علاقه بسیاری از پزشکان و بیمارستان‌ها می‌باشد و بدون فشار قانونی، تغییر آسان نخواهد بود.
تهیه و تدوین: مدرسه ترویج و حمایت‌گری پرتو