۱۶ نوامبر روز جهانی مدارا Tolerance است. مدارا، تحمل یا دگر پذیری به چه معناست؟ مدارا در لغت به معنای نرم خویی، رأفت، ترک زور و خشونت معنا شده و یکی از فضیلت های اخلاقی محسوب می‌شود که با مفاهیمی چون صبر، بردباری، داشتن آستانه تحمل مترادف است.
مدارا از مفاهیم دارای تناقض است، به این معنا که اگر مفهوم صبر و تحمل را در نظر بگیریم و هر شرایطی را تایید و قبول کنیم، بعدی منفی و مضری از مدارا را دریافت کرده‌ایم.
مدارا به معنای سازش ، بخشش یا تشویق رفتار منفی نیست بلکه مدارا نگرشی فعال بر اساس به رسمیت شناختن حقوق و آزادی افراداست .
مدارای اجتماعی چیست؟ مدارای اجتماعی همانطور که از نامش پیدا است در جمع تجلی پیدا می‌کند و عملی آگاهانه و به معنای به رسمیت شناختن دیگران و حق و حقوق افرادی است که با ما متفاوت هستند. در واقع مدارا، پذیرش تفاوت درنظام ارزش‌ها، عقاید، نژاد، فرهنگ، مذهب و…است. مدارای اجتماعی در تنوع و در ارتباط سطوح مختلف جامعه ( مردم -مردم ، مردم – دولت، دولت- مردم) شکل می‌گیرد و دگر پذیری را نشان می‌دهد. برای ترویج و توسعه مدارا، لازم است مهارت، فرهنگ گفتگو و تعامل را ترویج دهیم و دلایل تنش و تعارضات را شناسایی کنیم، چون ریشه بسیاری از تنش‌ها در جامعه، محیط کار و… به دلیل عدم توجه و درک تفاوت‌ها و پذیرش این تفاوت‌ها و در نهایت مداراست. مسئله مدارا با رشد جمعیت و افزایش میزان ارتباط ( جهانی شدن) اهمیت بیشتری پیدا می‌کند چون تنوع قومی، زبانی، فرهنگی و … نیز افزایش می‌یابد و بدون عنصر مدارا، انسجام اجتماعی امکانپذیر نخواهد بود.
در این مطالعه موردی پیشینه وچگونگی مدارا در کشور اندونزی را به عنوان یک نمونه با هم مرور می‌کنیم.
روز جهانی مدارا: اندونزی و ترویج مدارا با اقلیت‌های مذهبی
در کشورهای دموکراتیک که همه اجازه دارند آزادانه افکار خود را مطرح کنند، وجود اقدامات تعصبآمیز که ناشی از عدم تحمل دیگران اجتناب ناپذیر است. برای تقویت مدارا در جامعه، استراتژی‌های موفقی وجود دارد که بسیاری از کشورها از آنها برای مبارزه با تعصبات استفاده کرده‌اند. در این مقاله می‌خوانیم که چطور کشور اندونزی صبر و مدارا را در میان مردم خود ترویج داده است.
پس از دموکراتیزه شدن در سال ۱۹۹۸، اندونزی به مرکز پرورش بسیاری از جنبش‌های اجتماعی اسلام رادیکال تبدیل شد. مردم این کشور بارها سخنرانی‌های تندی علیه اقلیت‌های مذهبی از رهبران مذهبی و حتی مقامات دولتی خود شنیده‌اند. متاسفانه اقدامات تعصبآمیز و عدم تحمل دیگران از پیامد‌های ناخوشایند آزادی سیاسی است.
تظاهرات گسترده نوامبر ۲۰۱۶ علیه «آهوک» سیاستمدار چینی تبار و فرماندار وقت جاکارتا، بار دیگر به همگان نشان داد که مردم اندونزی به این که یک فرد غیرمسلمان رهبر یک کشور مسلمان شود بسیار حساس هستند. چنین اقداماتی لزوما موفقیت دموکراتیزه شدن را متنفی نمی‌کند، بلکه نشان می‌دهد که باید مدارا را در میان مردم پرورش داد و این که عدم تحمل و تعصب باید توسط سیاستمداران مدیریت و کنترل شود، وگرنه عواقب ناخوشایندی خواهد داشت.
به دلیل بحث‌های مداوم درباره خطر اقلیت‌ها، مردم اندونزی امروز بدون این که لزومی داشته باشد از اقلیت‌های مذهبی مانند مسحیان، شعیان و احمدی‌ها احساس خطر می‌کنند. هرگونه ابراز بی‌صبری و تعصب باید با بروز مدارا پاسخ داده شود. مردمی که می‌بینند همسایه‌شان، همکلاسی‌شان و یا همشهری‌شان از دین و یا مذهبی دیگر پیروی می‌کند بیشتر صبور می‌شوند و کمتر احتمال می‌رود که تحت تاثیر حملات لفظیِ علیه اقلیت‌ها قرار گرفته و آنها را باور کنند. آن دسته از مسلمانان اندونزی که متعلق به مناطق و یا اقوامی هستند که با دیگر اقلیت‌ها در تماس بوده و قبلا در معرض تنوع دینی نژادی قرار گرفته بودند (مانند اقوام نیاس، تروژان و بالینز) عمدتا در مقابل اقلیت‌های مذهبی صبورتر هستند و مدارای اجتماعی بالاتری دارند نسبت به آن دسته از اقوام اندونزیایی مانند ساسک‌ها و یا ساندنیزها که کمتر تنوع مذهبی دیده‌اند و کمتر با دیگر اقلیت‌ها برخورد داشته‌اند.
در حال حاضر در اندونزی، دولت تنها شش دین را به رسمیت می‌شناسد: اسلام، بودایسم ، کنفوسیوس، کاتولیک، هندوئیسم و پروتستان. این در حالی است که دیگر اقلیت‌های مذهبی نیز در اندونزی وجود دارند. برنامه کنفرانس اندونزی درباره مذاهب و صلح که درباره مذاهب محلی برگزار شد مثال خوبی است برای تلاش جامعه مدنی در آگاه‌سازی و آموزش عمومی درباره دیگر ادیان و سنت‌ها از جمله ساندا ویویتان، سیک‌ها و بهایی‌ها. این که عموم مردم یک دین و یا مذهب را بشناسند خود یک استراتژی مهم درباره گسترش مدارا در جامعه است. البته بسیار مهم است که نیروهای انتظامی و پلیس نیز در این باره آموزش ببینند، چرا که این معمولا کار نیروهای انتظامی است که از اقلیت‌ها در مقابل گروه‌های متعصب دفاع کنند. یادمان نرود که هیچ بازیگری در شکل دادن به رفتارها و نگرش‌های اجتماعی با قدرت‌تر از دولت نیست.
سیستم فعلی کثرت‌گرایی در اندونزی باعث گسترش سرکوب اقلیت‌های غیررسمی مانند ساندا ویویتان‌ها شده است. اما لزومی ندارد که روال این باشد. ماده یک فرمان ریاست جمهوری در سال ۱۹۶۵ به وضوح ذکر کرده است که دیگر اقلیت‌های مذهبی نمی‌توانند ممنوع شوند و وزارت ادیان می‌تواند دیگر مذاهب و سنت‌ها را نیز به رسمیت بشناسد. به جای این که دولت دانش‌آموزان را مجبور کند تا حتما یکی از کتاب‌های مربوط به مذهب رسمی و خاصی را برای خود انتخاب کنند، می‌تواند این گزینه را به دانش‌آموزان و دانشجویان بدهد که به جای آن، کلاس ادیان تطبیقی و یا اخلاق بردارند و یا این که کلا بتوانند از آموزش دینی امتناع کنند.
گروه‌های «علمای نهدلتول» و «محمدیه» پایه‌های جامعه مدنی در اندونزی هستند و جلوی سازمان‌های رادیکال ایستاده‌اند. هر چه رهبران این گروه‌ها بیشتر تعصب و تبعیض را محکوم کنند، حامیان آنها نیز بیشتر از دموکراسی، کثرت‌گرایی و مدارا حمایت خواهند کرد. محکوم کردن تعصب، بازی سیاسی نیست، بلکه نشان می‌دهد که این دو گروه به مدارا پایبند هستند.
از آنجایی که فضای گفتگوی عمومی در اندونزی باز و زنده است، پژوهش‌گران نقش مهمی در مبارزه با تعصبات دارند و البته، هنوز جای پیشرفت در این زمینه زیاد است. نخست این که لازم است درباره مدارا با دقت صحبت کرده و آن را تعریف کنند. برای مثال، در طول قرن بیستم رفتارهای اجتماعی با اقلیت‌های مسیحی بسیار بهبود یافته است اما رفتار با اقلیت‌های مسلمان از جمله شیعیان و احمدی‌ها پسرفت کرده. این تفاوت نباید نادیده گرفته شود. به علاوه، تعصب و عدم مدارا با دیگراندیشان می‌تواند در اشکال مختلفی مانند رفتارها، گفتمان‌ها، سیاست‌های دولت و یا خشونت فیزیکی مورد مطالعه قرار بگیرد. باید میان این اشکال تفکیک قائل شد و آنها را بهم نچسباند. برای مثال، خشونت‌های فیزیکی علیه مسحیان در اندونزی به شکل قابل توجهی کاهش یافته است، اما دقیق مشخص نیست که آیا رفتارها و نگرش مردم نیز تغییر کرده است یا خیر. دوم این که سطوح مختلف مدارا در دموکراسی‌های سکولار نباید به شکل غلط جلوه داده شود، چرا که دموکراسی‌های سکولار مانند ایالات متحده آمریکا نیز با مشکلات ناشی از عدم مدارای اجتماعی و تعصب دست و پنجه نرم می‌کنند. جنبش نژادپرستانه‌ای که از دونالد ترامپ حمایت می‌کنند خود نشانی از این مشکل است. در اندونزی هم حتی اگر دولت کاملا سکولار شود باز هم مشکلات مربوط به تعصب وجود خواهد داشت و از بین نخوهد رفت. این نظریه که غرب مشکل تعصبات دینی و نژادی را حل کرده است و تنها کشورهای مسلمان و در حال توسعه با این مشکل مواجه‌اند افسانه‌ای پوچ و خطرناک است. یادمان نرود که اندونزی استثنا نیست. بسیاری از کشورهای جهان که نظام قانونی کثرت‌گرا شبیه به نظام اندونزی دارند مانند هند، سوئیس، کانادا، اسپانیا و بلژیک نیز با مشکلات مشابه درگیرند و سعی دارند مدارا را در جوامع خود ترویج دهند.
نویسنده: جرمی منچیک، استاد دانشگاه صنعتی ننیانگ سنگاپور
تهیه شده در مدرسه ترویج و حمایت‌گری پرتو