همه ما پروین اعتصامی را به عنوان یکی از شاعران معاصر کشور می‌شناسیم و در کتاب‌های ادبیات مدرسه، شعرهایش را خوانده‌ایم. اما آنچه وی را از سایر زنان هم عصرش متمایز می‌کرد نه تنها قریحه شاعری وی، که عزت نفس و دانش‌پژوهی‌اش به عنوان یک زن و تلاشش برای تغییر فرهنگ متداول در خصوص آموزش، پرورش و توسعه زندگی زنان بود.
پروین اعتصامی با نام اصلی رخشنده اعتصامی در سال ۱۲۸۵ در تبریز به دنیا آمد. پدر وی مردی ادیب و از شاعران و مترجمان عصر خود بود و تاثیر زیادی در رشد فکری پروین داشت. دوستی پدرش با ادیبان معاصر چون دهخدا و ملک الشعرای بهار به پروین در استفاده از آموزه‌های این اساتید کمک کرد. همچنین سفرهای وی به نقاط مختلف ایران و کشورهای خارجی در همراهی با پدرش، دید و بینش پروین را گسترش داد.
پروین مدتی در مدرسه رشدیه تبریز تحصیل می کرد. خاطره دختر موسس این مدرسه -شادروان رشدیه- که در تاسیس و حفظ این مدرسه بسیار کوشید، خواندنی است. او می‌گوید: «یک روز گروهی متعصب و جاهل که مدارس جدید را مغایر دین می‌دانستند به مدرسه حمله کردند و با شکستن نیمکت‌ها و بیرون کردن دانش‌آموزان مدرسه را تعطیل کردند. پدرم به همراه مستخدم وفادارش قاسم در انباری زیرزمین قایم شده بودند. یکی از مهاجمین بالای دیوار رفته و با کلنگ به تخریب بنا مشغول بود. پدرم را خنده می‌گیرد. قاسم پرسیده بود که: حاج آقا چرا می‌خندید؟ پدرم گفته بود: به حماقت آن مرد می‌خندم. هر خشتی به زمین می‌افتد به ناچار روزی به ده مدرسه تبدیل شده و سر بلند خواهد کرد».
در چنین شرایطی پروین به همراه خانواده‌اش به تهران مهاجرت کرد و تحصیلات خود را در مدرسه دخترانه آمریکایی به پایان رساند. سخنرانی وی در هنگام فارغ‌التحصیلی بخشی از شخصیت و اهداف زندگی وی را برای شنونده آشکار می‌کند که شاید همواره در سایه معرفی پروین به عنوان یک شاعر و پایه‌گذار سبک شعر مناظره‌ای، پنهان بوده است.
در این سخنرانی که عنوانش «زن و تاریخ» بود پروین به سیر تحول حقوق و نقش زن در جوامع غربی و شرقی می‌پردازد و تاسف خود را از زیر ظلم بودن زنان در جوامع شرقی که زمانی مهد تمدن بشری بودند، ابراز می‌کند. او در بخشی از این سخنرانی می‌گوید: «داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تعلیم و تربیت است. تعلیم و تربیت حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده معروف مستقیذ نماید».
حقوق زن در اندیشه و تفکر پروین اعتصامی جایگاه خاصی دارد. اگرچه این مسئله باعث آن نشده است که او به دنبال برتری دادن زن به مرد و افراط گرایی شود. دیدگاه‌های او را می توان در اشعارش یافت. شعر «زن در ایران» مهمترین شعری است که او در رابطه با زنان سروده است. این شعر بیش از هر چیز به مقوله لزوم تعلیم و تربیت زنان اشاره دارد:
زن در ایران، پیش ازین گویی که ایرانی نبود
پیشه‌اش، جز تیره‌روزی و پریشانی نبود
دادخواهی‌های زن می‌ماند عمری بی‌جواب
آشکارا بود این بیداد، پنهانی نبود
میوه‌های دکه دانش فراوان بود لیک
بهر زن هرگز نصیبی زین فراوانی نبود
در قفس می‌آرمید و در قفس می‌داد جان
در گلستان، نام ازین مرغ گلستانی نبود
او در شعر «دخترزا» از رسوم اجتماعی که بین دختر و پسر تبعیض برقرار کرده است، انتقاد می‌کند و تاکید می‌کند که این امر، سنتی کهنه از زمان جاهلیت است. پروین در شعر «فرشته انس» با ردّ دیدگاهی که معتقد به نقصان زن است، زن را «رکن خانه هستی» و «فرشته عشق» میخواند که بدون وجود او نظام عالم ناتمام خواهد بود.
پروین در سال ۱۳۱۳ با پسرعموی خود ازدواج کرد اما سبک زندگی پسرعمویش، با ارزش‌های وی همخوانی نداشت. همین پروین را بر آن داشت که با وجود عدم متداول و مقبول بودن طلاق در دوران خود، پس از چند ماه از همسرش جدا شود. پس از آن او به عنوان مدیر کتابخانه در دانشسرای عالی مشغول به کار شد و مجموعه اشعار خود را به چاپ رساند.
در سال ۱۳۱۵، او برای دریافت مدال لیاقت از طرف دولت وقت برگزیده شد. مدالی که نشانه سپاس و احترام دولت از خدمات علمی و فرهنگی وی بود. ولی او این مدال را قبول نکرد! او حتی پیشنهاد رضا شاه را برای تدریس خانواده وی نپذیرفت زیرا به گفته خودش اعتقاداتش اجازه نمی‌داد در چنین مکان‌هایی حاضر شود. او پس از رد مدال لیاقت، شعر «صاعقه ما ستم اغنیاست» را سرود.
پروین اعتصامی در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ در سن ۳۵ سالگی بر اثر ابتلا به بیماری حصبه در تهران درگذشت.
جایزه ادبی پروین اعتصامی هر ساله به زنان نویسنده با هدف بزرگداشت مقام و شخصیت پروین اعتصامی، رشد و اعتلای خلاقیت‌ها و آفرینش‌های ادبی، ترویج و تقویت زبان فارسی در خارج از کشور، ایجاد پیوند بین ادبیات ملل، معرفی چهره‌های شاخص زنان ادیب و پژوهنده و تقدیر از زنان در عرصه زبان و ادب فارسی، اهدا می‌شود.
تهیه و تدوین: مدرسه پرتو