ارزش‌ها و اصول دموکراسی همچون شفافیت، پاسخگویی، حاکمیت قانون و حسابرسی، قاعدتا تناسبی با «فساد» ندارند. اجرای صحیح آن باید مانع فساد شود، چرا که مسوولان وقتی خود را پاسخگو بدانند و مطلع باشند که قوانینی همچون «دسترسی آزاد به اطلاعات» این امکان را به مردم می‌دهد تا بر عملکردها نظارت کنند و با گزارش‌دهی موارد فساد، زمینه برخورد قضایی با مفسدان را مهیا کنند، در رفتار خود احتیاط و دقت بیشتری می‌کنند. در عالم واقع اما، همیشه این اصول به خودی خود نمی‌توانند مانع از فساد شوند، چرا که دست‌کاری در اطلاعات، مانع تراشی در دسترسی عموم به قوانین و اطلاعات و … این امکان را به افراد و سازمانهای دولتی می‌دهد تا به دور از چشم رسانه‌ها و سازمانهای مردم نهاد، از قدرت در راستای منافع شخصی استفاده کنند.
سازمانهای مردم نهاد در دنیا، با درک این واقعیت و با خلاقیت و ابتکار، توانسته‌اند، اهداف پروژه‌های ترویجی خود را محقق سازند. «رکن پنجم» یکی از این پروژه‌های موفق است که با خلاقیت منحصر به فرد، توانسته جنبش ضد فسادی گسترده در هند ایجاد و موفقیت‌هایی کسب کند.
تاریخ به ویژه تاریخ هند به ما نشان داده که وقتی مردم در برابر بی‌عدالتی یا اشغال خارجی قرار می‌گیرند از نیروی زیادی برخوردار شده و کسی را یارای ایستادگی در برابر قدرت مردم نیست. اما آیا این نیرو می‌تواند با دشمن موذی‌تری همچون «فساد» هم مبارزه کند؟
هند یکی از همین دموکراسی‌ها است که به‌رغم به رسمیت شناختن اصول و ارزش‌های دموکراسی، فساد در آن فراگیر بود و حتی دموکراسی حاکم بر این کشور، مبارزه با فساد را آسانتر نمی‌کرد. فساد اداری، تقریباً در هر گوشه و کنار بوروکراسی یا حکومت اداری گسترده هند، قابل مشاهده بود. در سال‌های اخیر این وضعیت به حدی بد شده بود که تقریبا نیمی از جمعیت هند، تجربه پرداخت مستقیم رشوه را داشته‌اند.
در سال ۲۰۱۱، براساس گزارش سازمان شفافیت بین‌الملل، شاخص ادراک فساد در هند، این کشور را در رتبه ۹۵ در میان ۱۸۳ کشور قرار می‌داد و نمره آن ۳.۱ از ۱۰ ارزیابی شده بود. در آن مقطع شاید نمی‌‌شد هزینه‌های فساد گسترده در این کشور را دقیق ارزیابی کرد. برخی منابع تخمین می‌زندند که مقامات دولتی، سالانه بیش از ۱۸ میلیارد دلار پس‌انداز دارند. برخی دیگر تخمین می‌زدند که اقتصاد زیرزمینی هند، تقریبا با نیمی از کل تولید ناخالص داخلی این کشور یا رقمی معادل ۶۴۰ میلیارد دلار برابری می‌کند. «رشوه» تعیین کننده تصمیم مقامات دولتی بود و حتی در پاره‌ای موارد، فساد سبب بروز خشونت در این کشور می‌شد. برای نمونه می‌توان به قتل یک راننده کامیون در سپتامبر۲۰۱۱ توسط یک مقام دولتی به دلیل پرداخت نکردن رشوه اشاره کرد. این دومین کشتار این نهاد در کمتر از یک ماه بود. مقامات هیچ علاقه‌ای به رسیدگی به این دو قتل نداشتند، تا اینکه سایر رانندگان کامیون، یک بزرگراه اصلی را مسدود کردند. آنها تنها پس از اینکه دولت وعده داد به اتهام مظنونان رسیدگی کند، حرکت کردند و بزرگراه را باز کردند.
پیروزی رانندگان کامیون، نشان از این بود که با یک اقدام موثر و پیگیری می‌توان با فساد مقابله کرد. یعنی برخلاف راه حل‌های سنتی و نظارت‌های دولتی بی‌ثمر در مبارزه با فساد، این نهادهای مدنی هستند که با ابتکارات خود می‌توانند مردم را بسیج و با قدرت مردم به مبارزه علیه فساد اقدام کنند.
رکن پنجم چگونه مبارزه با فساد را همگانی کرد؟
«سازمان رکن پنجم» یکی از سازمانهای مردمنهاد جدید است که با طرح‌های ابتکاری، با فساد در کشور هند مقابله می‌کند. این سازمان در سال ۲۰۰۸ تاسیس و ماموریت خود را این‌گونه تعریف کرد: «هر شهروند هند را تشویق، توانمند و قدرتمند کنیم تا فساد در همه سطوح جامعه از بین برود.» آنها نام رکن پنجم را بر خود نهادند چون متکی به قدرت مردم بودند. در واقع آنان معتقدند مردم قدرت تغییر شرایط را دارند و بسیج مردمی علیه فساد (به عنوان رکن پنجم)، چهار رکن سنتی دموکراسی در هند را تقویت می کند.
این سازمان مشی حرکتی خود را از «پایین به بالا» تعریف کرد تا نشان دهد بر روش‌های معطوف به تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که زمینه فسادپروری را فراهم می‌کند تمرکز دارد. «ویجی آناند» رئیس و بنیانگذار این سازمان می‌گوید: مهمترین چالش، کمبود اطلاعات است. لذا ما آموزش و اطلاع‌رسانی را به عنوان دو عنصر موثر در تدوین استراتژی رکن پنجم لحاظ کردیم. به باور آناند بیش از هر چیز، شهروندان باید با حقوق خود آشنا شوند. او می‌گوید: جنبش بی‌خشونت برای شفافیت، در پی تصویب «قانون دسترسی آزاد به اطلاعات» در سال ۲۰۰۵ پیروزی چشمگیری بدست آورد. از آن زمان سازمان‌دهندگان این جنبش، با کسب پیروزی‌های کوچکتر در این راه، به پیشبرد اهداف خود ادامه دادند.
رکن پنجم بطور منظم، با آموزش‌های رایگان، نحوه استفاده از قانون حق دسترسی آزاد به اطلاعات را در دستور کار قرار داد. برای چنین آموزشی فقط یک جلسه سه ساعته لازم بود تا شهروندان در مورد حقوق جدیدی که تحت عنوان «حق دسترسی آزاد به اطلاعات» به آنها اعطا شده، اطلاعات کسب کنند. در این دوره کوتاه آموزشی، رکن پنجم به شهروندان می‌آموخت، چگونه نامه‌های درخواست اسناد دولتی را بنویسند و چگونه دادخواست‌های «حق دسترسی آزاد به اطلاعات» را امضا کنند.
آناند می‌گوید: اگر یک مقام رسمی احساس کند که یک شهروند حتی کمی قصد افشای فساد، از طریق اسناد عمومی را دارد، مرتکب فساد نمی‌شود. چراکه با تصویب این قانون، شهروندان به اطلاعات زیادی دست یافته‌اند، حتی شواهدی از تخلفات گذشته را می‌توان در هر زمان در آینده شناسایی و افشا کرد.
مانند دیگر جوامع، هند مدتهاست با فساد دست و پنجه نرم می‌کند و به همین دلیل احساس دلسردی، از هم گسیختگی و ناامیدی خصوصاً در نسل‌های قدیمی موج می‌زند. اما «آناند» ایمان زیادی به نسل فعلی جوانان هند دارد، او معتقد است آنها آرمان‌های خود را از دست نداده‌اند و علاقه بیشتری به کار برای جامعه عاری از فساد دارند، بنابراین آماده اند تا فساد را افشا کنند، راه استفاده از اینترنت و فنآوری جدید را می‌شناسند، تحصیلات بهتری دارند و همچنین نسبت به جامعه بین‌الملل شناخت بیشتری دارند. همه این ویژگی‌ها در نسل جدید، سبب شده تا تلاش‌های آنها همچون «اثر موج‌دار» عمل کند، یعنی وقتی یک جوان در جایی با فساد مقابله می‌کند، می‌داند که جوانان بسیاری در این جامعه کنار او می‌ایستند و با فساد مبارزه می‌کنند، لذا طولی نمی‌کشد که مبارزه با فساد به هنجاری جدید در جامعه تبدیل می‌شود.
رکن پنجم، آموزش جوانان را با کارزار رهایی از فساد شروع می کند که هدفش آشنا کردن نسل جوان با تاثیرات منفی فساد بر جامعه است. آنها آموزش را از نکات ساده همچون چگونگی گرفتن مدارک معتبر هویتی مثل گواهینامه رانندگی، کارت شناسایی و گذرنامه آغاز می‌کنند.
این سازمان، ابزاری تهیه کرد که به هر کس این امکان را می‌دهد که به طور ناشناس، گزارشی از جزئیات فساد و رشوه‌خواری در دستگاه‌های دولتی ارائه کنند. رکن پنجم، پس از دریافت این گزارش‌ها، مساله را به گوش دولت یا مقامات می‌رساند.
هدف این آموزش‌ها، تشویق شهروندان به ارزیابی مجدد روابط ملت-دولت است، تا بفهمند به عنوان یک شهروند هم حقوق و هم مسوولیت‌هایی دارند. آناند معتقد است آموزش‌ها سبب توانمند‌سازی شهروندان می‌شود، زیرا به افراد کمک می‌کند تا بر «ترسی» که باعث شده شهروندان هند فساد را به عنوان یک روش زندگی بپذیرند، غلبه کنند.
ابتکار روپیه صفر
ایجاد وحدت و همبستگی در برابر فساد برای گسترش ظرفیت‌های غیر خشونت آمیز جنبش، بسیار مهم است. لذا رکن پنجم، وحدت و همبستگی را رمز ماندگاری می‌داند. این سازمان برای تقویت حس همبستگی دست به ابتکار جالب توجهی زده است. آنها با انتشار ۲ میلیون اسکناس روپیه صفر، دقیقا به شکل یک روپیه واقعی با عکس گاندی، که روی آن نوشته شده «قول می‌دهم نه رشوه بگیرم و نه رشوه بدهم» و توزیع آن میان شهروندان کوشیده‌اند یک فضایی عمومی علیه رشوه ایجاد کنند و از شهروندان خواسته‌اند وقتی با تقاضای رشوه روبرو شدند از این اسکناس‌ها استفاده کنند. آنها اسکناس را برگزیده‌اند چون آن را نمادی قدرتمند می‌دانند که عدم تمایل افراد به فعالیت‌های غیرقانونی را نشان می‌دهد. اما پیام پنهان این اقدام که می‌تواند بسیار مهمتر باشد،این است که «ما تنها نیستیم، کل جامعه پشت سرمان ایستاده است».
آناند در تشریح موفقیت‌های حاصله توسط این کمپین، می‌گوید: افرادی که اسکناس روپیه صفر را در پاسخ به درخواست رشوه به مقامات دولتی ارائه کرده‌اند، اغلب با احترام زیادی از سوی مقاماتی که رشوه خواسته‌اند، روبرو شده‌اند. مسئولان بلافاصله از رشوه دادن اعلام پشیمانی کرده، آنها را به گفتگو دعوت کرده‌اند، به آنها چای داده و سعی کرده‌اند آنها را متقاعد کنند که گزارشی علیه‌شان ندهند تا مبادا شغل‌شان را از دست بدهند.
آناند معتقد است افراد و سازمانهای مردمنهاد زیادی داریم که روی موضوعات مختلفی مانند سلامت، آموزش، کودکان و کارگران کار می‌کنند. هر کدام از این سازمانهای مردمنهاد در کنار کارهایی که می‌کنند، همه و همه فارغ از موضوع کارشان باید روی مقابله با فساد هم تمرکز کنند زیرا در بسیاری از موارد، فساد ریشه این مشکلات است. او باور دارد که دانستن این موضوع که فساد روی همه افراد تاثیر دارد، باعث می‌شود که افراد بیشتری به تلاش‌های ضد فساد بپردازند، هرکس که آرزو دارد در یک جامعه برابرتر و عادلانه‌تر زندگی کند.
منبع: مطالعه موردی «جنبش رکن پنجم» هند، برگرفته از نوشته مت مال‌بری، Matt Mulberry
تهیه و تدوین: مدرسه پرتو