اهمیت حفظ محیط زیست امروزه بیش از هر زمانی برای فعالان مدنی، دولت‌ها و عموم مردم مشخص شده است و به تبع آن، فعالیت‌های اجتماعی در حوزه محیط زیست نیز روز به روز در حال گسترش است. بخش مهمی از این‌گونه فعالیتها، ماهیت ترویجی دارند، چرا که اکثر سازمان‌های محیط زیستی برای پیشبرد اهداف خود، نیاز به اثرگذاری بر سیاست‌های مرتبط با محیط زیست و همین‌طور ارتقای آگاهی عمومی در این خصوص دارند.
امروزه ترویج و حمایت‌گری محیط زیست تنها یک علاقه شخصی و یا بخشی از مسئولیت اجتماعی افراد نیست؛ بلکه به شکل یک تخصص و حرفه درآمده است. در بسیاری از کشورها، سازمان‌های محیط زیستی، بخش ویژه‌ای برای فعالیت‌های ترویجی دارند و برای هدایت این فعالیتها یک جایگاه شغلی تعریف کرده‌اند. از این‌رو، ترویج و حمایت‌گری در حیطه محیط زیست طیف گسترده‌ای از مشاغل و فعالیتها را در برمی‌گیرد؛ از فعالیت‌های حقوقی و سیاست‌گذاری‌های مرتبط با محیط زیست گرفته تا کار با رسانه‌ها و برگزاری کارزارهای آگاه‌سازی.
در این مقاله، ابتدا نگاهی داریم به ویژگی‌ها و مهارت‌های لازم در ترویج و حمایت‌گری محیط زیست و سپس برخی از مهم‌ترین جایگاه‌های شغلی در این حوزه را توضیح می‌دهیم.
ترویج‌گر محیط زیست چه می‌کند؟
ترویج‌گر موفق در حوزه محیط زیست چه ویژگی‌هایی دارد؟
ترویج‌گر محیط زیست باید درک عمیق و گسترده‌ای از مسائل زیست محیطی داشته باشد؛ این درک و دانش را می‌توان با تحصیل در رشته‌های مرتبط با محیط زیست و یا مطالعه، تحقیق و تجربه جامع در این زمینه‌ها کسب کرد. البته دانش در رشته‌های مرتبط با جامعه و نظام‌های اجتماعی مانند اقتصاد، علوم سیاسی یا ارتباطات نیز می‌تواند مفید واقع شود. در ضمن، برخورداری از دانش ترویج و حمایت‌گری، روابط عمومی و همچنین فهم رفتار اجتماعی، بوم‌شناسی و حتی کمی دانش روانشناسی، می‌تواند در موفقیت کارهای ترویجی بسیار کمک‌کننده باشد.
به طور کلی، دانش مورد نیاز در ترویج‌گری محیط زیست را می‌توان در موارد زیر خلاصه نمود:
مهارت‌های پایه برای ترویج‌گران محیط زیست چیست؟
مهارت‌های ارتباطی: این دسته، از مهم‌ترین مهارت‌های مورد نیاز ترویج‌گران است چرا که یک ترویج‌گر محیط زیست با طیف گسترده‌ای از افراد در ارتباط است؛ از دانشمندان و محققان گرفته تا فعالان محیط زیست، سازمان‌های مردم‌نهاد، اصحاب رسانه، حامیان مالی (بالقوه و بالفعل)، سیاست‌گذاران، شهروندان و غیره. از جمله مهارت‌های ارتباطی می‌توان به سبک‌های تاثیرگذار، گوش دادن فعالانه، حل تعارضات، پرسیدن سؤالات درست و کاربرد مناسبزبان بدن اشاره کرد.
حل تعارض و مذاکره: این نوع مهارت که زیر مجموعه مهارت‌های ارتباطی قرار می‌گیرد، نقش ویژه‌ای برای ترویج‌گران دارد چرا که رایزنی و مذاکره با انواع ذی‌نفعان – از جمله سیاست‌گذاران – بخش مهمی از فعالیت‌های رایج ترویج‌گران است. مذاکرات در حوزه ترویج می‌توانند بسیار دشوار باشند؛ به‌ویژه اگر ذی‌نفع مورد مذاکره، موضع موافقی با پروژه ترویجی مورد بحث نداشته باشد. در این‌گونه مواقع، مهارت حل تعارض می‌تواند کلید حل مشکل باشد. به‌علاوه، برخورداری از این مهارت، در مدیریت تیم و حل تعارضات بین تیمی نیز بسیار موثر است.
برگزاری برنامه‌ها و رویدادهای جمعی: طراحی خلاقانه، مدیریت صحیح و هماهنگی، عناصری ضروری برای برگزاری رویدادها هستند. از آنجایی که برگزاری برنامه‌های آگاه‌سازی و اطلاع‌رسانی، بخشی جدایی‌ناپذیر از فعالیت‌های ترویجی هستند، داشتن مهارت برگزاری این‌گونه برنامه‌ها برای ترویج‌گران ضروری است. توجه داشته باشید کهمدیریت ریسک و کنترل مشکلات پیش‌بینی نشده در هنگام برگزاری چنین رویداد‌هایی، از جمله این مهارت‌های مدیریتی است. برای به حداقل رساندن احتمال وقوع مشکلات، تیم ترویج‌گری که مسئول برگزاری برنامه است باید از حصول مجوزهای لازم و نیز هماهنگی با سازمان‌های ذی‌ربط اطمینان حاصل کند.
اداره موثر جلسات: مهارت هدایت جلسات که شامل آماده‌سازی برای جلسه، توانایی دستیابی به یک توافق و ایجاد احساس توانمندی و مفید بودن در دیگران است، برای ترویج‌گران ضروری است.
سخن‌وری: یک ترویج‌گر موفق کسی است که می‌تواند نظرات خود را به نحو احسن و به‌طور مثبت در قالب‌های مختلف از جمله بحث‌عمومی، میزگرد، ارائه و یا سخنرانی مطرح نماید. برای مثال، اگر ترویج‌گر قانون منع شکار هستید، باید بتوانید در مناظره‌های مختلف با حامیان شکار شرکت کرده و از مواضع خود دفاع کنید.
مهارت کار با رسانه: توانایی تعامل موثر با رسانه‌ها – چه در مصاحبه‌های اختصاصی، چه در صحبت‌های کوتاه و ترغیب آنها به پوشش این وقایع و نیز توانایی برقراری رابطه مثبت، حرفه‌ای و طولانی مدت با اصحاب رسانه، برای ترویج‌گران ضروریست.
مهارت‌های نوشتاری: یکی از روش‌های اثرگذاری برای ترویج‌گران محیط زیست، چاپ گزارش در نشریات تخصصی و غیرتخصصی است. بنابراین، توانایی نوشتن متون رسا و ترغیب‌کننده، و داشتن قلمی تحلیلی و در عین حال اثرگذار برای ترویج‌گران ضروری است.
مهارت‌های تحلیلی: قدرت تحلیل و تفکر تحلیلی برای ترویج‌گران ضروری است؛ توانایی تحلیل شرایط، شناسایی عوامل تاثیرگذار بر بروز مشکل و یافتن راه‌حل‌های خلاقانه برای حل مشکلات، از جمله مهارت‌های لازم برای ترویج‌گران است.
مهارت‌های رایانه‌ای – به‌ویژه مهارت استفاده از شبکه‌های اجتماعی: توانایی استفاده از تکنولوژی رایانه‌ای در جمع‌آوری، ارائه و تحلیل اطلاعات و برقراری ارتباطات، به ویژه در شبکه‌های اجتماعی مثل گوگل پلاس برای همه ترویج‌گران، از جمله ترویج‌گران محیط زیستی بسیار حائز اهمیت است.
رایزنی و گسترش ارتباطات: توانایی برقراری و گسترش ارتباطات با سازمان‌های ذی‌نفع و ذی‌نفوذ در امور محیط زیست و تشکیل ائتلاف با آنان از مهارت‌های لازم برای ترویج‌گری موفق در حوزه محیط زیست است.
پذیرش فرهنگ‌های مختلف: ترویج‌گران باید توانایی فعالیت سازنده با افراد از فرهنگ‌ها و قومیت‌های گوناگون را داشته باشند تا بتوانند حمایت گروه‌های مختلف از نقاط مختلف جغرافیایی را از هر رنگ، زبان، قوم و مذهب جلب نمایند.
مهارت‌های مکمل برای ترویج‌گران محیط زیست کدامند؟
جذب و حفظ نیرو: یکی از مهارت‌هایی که می‌تواند برای ترویج‌گران مفید واقع شود، مهارت جذب نیروی‌های خوبو موثر و حفظ آنها است. افزایش توجه عموم مردم به محیط زیست و اهمیت روزافزون به حفظ آن در کشور، فرصت مناسبی را جهت جذب داوطلب برای فعالیت‌های ترویجی محیط زیست به ارمغان آورده است. استفاده درست از این فضا، و حفظ اعضا، همچنان از چالش‌های مهم سازمان‌های محیط زیستی می‌باشد که نیاز به تمرکز و صرف انرژی بیشتری دارد.
توانمندسازی و آموزش: توانایی ارائه کارگاه‌های آموزشی جهت آماده‌سازی سایرین در زمینه ترویج و حمایت‌گری می‌تواند برای ترویج‌گران مفید باشد.
جذب حمایت مالی: توانایی برنامه‌ریزی و اقدام برای جمع‌آوری کمک مالی، به‌ویژه در تیم‌های کوچک ترویجی می‌تواند بسیار موثر باشد. توجه داشته باشید که در سازمان‌های مردم نهاد بزرگ، یک سمت شغلی مجزا برای جلب حمایت مالی در نظر گرفته می‌شود اما در حالتی که فرد ترویج‌گر، حمایت سازمانی نداشته و یا تیم/سازمان آنها توانایی استخدام یک فرد را برای انجام این مهم نداشته باشد، وظیفه تمامی ترویج‌گران است که در جلب حمایت مالی برای فعالیت‌های خود بکوشند.
بودجه‌بندی و مدیریت مالی: بحث طرح و نظارت بر بودجه نیز مانند جلب حمایت مالی، از مهارت‌هایی است که می‌تواند به کمک ترویج‌گران بیاید، به‌ویژه اگر پروژه مورد نظر آنها بزرگ و پرهزینه باشد و در عین حال یک مدیر مالی ویژه این مهم، استخدام نشده باشد.
چه تجربیاتی برای ترویج‌گران محیط زیست، مفید است؟
برخی تجربیات و فعالیت‌های اجتماعی می‌توانند برای آن دسته از افراد که قصد دارند به صورت حرفه‌ای، ترویج‌گر محیط زیست باشند بسیار مفید واقع شوند. از جمله:
ویژگی‌های فردی ترویج‌گران موفق محیط زیست چیست؟
ویژگی‌های زیر برای موفقیت در حوزه ترویج‌گری محیط زیست کلیدی است:
تعهد به حفاظت از محیط زیست و استقامت در برابر مصائب: این تعهد و استقامت باید آن‌قدر قوی باشد که فرد حاضر باشد به خاطر آن در مقابل نیرو‌های تخریب‌گر طبیعت بایستد و برای اصلاح شرایط کار کند و از شکست‌ها مایوس نشود.
دید جامع و همه‌جانبه: دیدگاهی که همه جوانب مشکلات محیط زیست را به رسمیت می‌شناسد. این جوانب اصولاً اجتماعی، اقتصادی و سیاسی هستند و اگر ترویج‌گر نتواند دیدگاهی جامع به موضوع داشته باشد، نمی‌تواند راه حل موثری برای حل آن ارائه دهد.
توانایی ترکیب ایده‌آل‌گرایی با عمل‌گرایی: ترویج‌گر محدودیت‌های ناشی از شرایط را به رسمیت می‌شناسد و با توجه به آنچه «امکان پذیر و عملی» است، برنامه‌ریزی می‌کند.
توانایی تحمل نظرات مخالف: توانایی کنار آمدن و برخورد سازنده با کسانی که نظر مخالف دارند، ضروریست.
کار گروهی: توانایی کار در گروه و تمایل و توانایی حمایت از هم‌گروهی‌ها و توانمندسازی آنان، نقش مهمی در موفقیت پروژه‌های ترویجی دارد.
شناخت فردی: آگاهی دقیق بر نقاط ضعف و قوت، محدودیت‌ها و علایق خود و توانایی آموختن از اشتباهات، نه تنها برای ترویج‌گر محیط زیست که برای تمامی فعالان اجتماعی ضروری است.
فرصت‌های شغلی، نقش‌ها و مسئولیت‌ها در حوزه ترویج‌گری محیط زیست کدامند؟
ترویج‌گران محیط زیست اصولاً در سازمان‌های محیط زیستی که عمدتاً مردم‌نهاد و غیرانتفاعی هستند، مشغول به کار می‌شوند. با جستجویی ساده در اینترنت به بیش از صدها شغل و سمت در این حوزه برمی‌خوریم؛ در ادامه با چندین مثال از سمت‌های شغلی ترویج‌گران محیط زیست آشنا می‌شوید.
ترویج‌گر لوایح قانونی
از آنجایی جلب حمایت سازمان‌های قانون‌گذار یکی از رویکردهای اصلی پروژه‌های ترویج و حمایت‌گری است، یکی از سمت‌های شغلی نیز در بسیار از کشورهای جهان، بر این مهم تمرکز دارد.
ویژگی‌های لازم برای ترویج‌گران لوایح:
- دانش در مورد سیاست‌گذاری عمومی به‌ویژه در حوزه محیط زیست
- شناخت کامل از فرآیندهای کاری نهادهای قانون‌گذار
- توانایی گفتگو، تاثیر گذاری و کسب حمایت از قانون‌گذاران
- توانایی بالا در قانع کردن و جلب نظر مخالفان
- توانایی در هدایت جلسات و انجام مذاکرات موفق
- تحصیلات و تجربیات مرتبط چون حقوق و وکالت
مسئولیت‌های یک ترویج‌گر لوایح را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
به دلیل اهمیت رایزنی در کار ترویج‌گران لوایح قانونی به‌منظور اثرگذاری بر قوانین و سیاست‌گذاری‌های مرتبط با محیط زیست، نقش دیگری که در این راستا، در برخی از سازمان‌های محیط زیستی به صورت مجزا وجود دارد، رایزن محیط زیست است.
رایزن محیط زیست
به دلیل اهمیت رایزنی در کار ترویج‌گران لوایح قانونی به‌منظور اثرگذاری بر قوانین و سیاست‌گذاری‌های مرتبط با محیط زیست، نقش دیگری که در این راستا، در برخی از سازمان‌های محیط زیستی به صورت مجزا وجود دارد، رایزن محیط زیست است.
رایزنی در حوزه محیط زیست همانند ترویج‌گری لوایح و قوانین محیط زیستی، شامل آن دسته از فعالیت‌های ترویجی است که بر قوانین و سیاست‌های محیط زیستی تمرکز دارد. وظیفه یک رایزن محیط زیست، جلب توجه افراد موثر و تصمیم‌گیرنده در این حوزه، به مشکلات و راه‌حل‌های آن است.
مدیر کارزار (کمپین)
در آن دسته از پروژه‌های ترویجی که تاکید روی آگاه‌سازی و اطلاع‌رسانی عمومی است، برگزاری کارزارهای موفق، کلید پیروزی است. کارزارهای ترویجی مانند هر نوع پروژه دیگر، نیاز به مدیریت و برنامه‌ریزی دارند و به همین منظور وجود سرپرست (مدیر) سازماندهی و برگزاری کارزار ضروری است. با توجه به گستردگی کارزار و اهداف آن، این مسئولیت می‌تواند به یکی از اعضای موسسه محول شود و یا این که یک سِمَت شغلی مجزا، ویژه این مسئولیت تعریف شود و موسسه فردی مناسب با ویژگی‌ها و ترجبیات مدیریتی را برای آن استخدام نماید. مدیر یک کارزار مسئولیت تعریف و یا اجرای چشم‌انداز، هدف‌گذاری کارزار و مدیریت و راهبری آن را برای رسیدن به اهداف تعیین شده به عهده دارد.
ویژگی‌های لازم برای مدیران کارزار:
- داشتن تجربه و مهارت‌های راهبری قوی برای مدیریت تیم
- مهارت انگیزه‌بخشی و تاثیرگذاری بر جامعه مخاطب
- مهارت آموزش تیم و مخاطبان در حوزه محیط زیست و اهداف کارزار
- مهارت مدیریت پروژه؛ از هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی فازهای مختلف کارزار گرفته تا مدیریت انتظارات و تعریف چارچوب آنها
سازمان‌دهنده جامعه هدف
بسیاری از فعالیت‌های ترویجی محیط زیستی نیازمند سازماندهی جوامع محلی و آموزش، توانمندسازی و تسهیل ارتباط بین گروه‌های مختلف می‌باشد. شناخت افراد ذی‌نفع در جامعه هدف و ایجاد ارتباط و هماهنگی با آنها و به علاوه، آگاه‌سازی جامعه مخاطب در مورد کارزار و یا پروژه ترویجی محیط زیستی مورد نظر، از مسئولیت‌های سازمان‌دهنده جامعه محلی است. در واقع یک سازمان‌دهنده جامعه هدف، به سامان‌دهی اجتماعات کوچک و برقراری ارتباط بین آنها برای رسیدن به هدفی بزرگ (که موضوع فعالیت ترویجی است) کمک می‌کند. مسئولیت‌های سازمان‌دهنده جامعه هدف عمدتاً توسط مدیر کارزار، نظارت و مدیریت می‌شود.
ویژگی‌های لازم سازمان‌دهنده جامعه هدف:
- مهارت‌های قوی روابط عمومی
- مهارت‌های راهبری
- تجربه موفق در هماهنگی پروژه‌ها و رویدادهای جوامع محلی و یا حداقل شرکت در آنها و یا راهبری جلسات جوامع محلی
- توانایی فعالیت مستقل و برقراری ارتباط با گروه‌های گوناگون شهروندان
- مهارت در پرورش راهبران محلی و تقویت و توانمندسازی گروه جامعه محلی
مسئول هماهنگی ارتباطات و اطلاع‌رسانی
نقش اصلی مسئول ارتباطات، هماهنگ‌سازی فعالیت‌های اطلاع‌رسانی، سازماندهی و تشکیل ائتلاف است. وظایف مسئول هماهنگی و ارتباطات شامل، ایجاد فهرست‌های مختلف از پست الکترونیک افراد و سازمان‌های مرتبط با سازمان و کارزار، و اطلاع‌رسانی به آنها درباره فعالیتها از طریق خبرنامه، ایمیل و .. است. برای مثال، در حالتی که یک سازمان ترویجی محیط زیستی در صدد جلب حمایت مالی برای کارزار خود است، از جمله وظایف مسئول هماهنگی این است که درباره این برنامه، نامه‌ای تهیه کرده و اعضای جامعه هدف را به شرکت در این برنامه ترغیب کند.
ویژگی‌های اصلی لازم:
- مهارت‌های قوی ارتباطی به خصوص نوشتن
- مهارت‌های تحقیق و جمع آوری اطلاعات
- مدیریت پایگاه داده‌ها (database)
همان‌طور که می‌بینید، نقش‌ها و مهارت‌ها در فعالیت‌های ترویجی، در حین تخصصی بودن می‌توانند همپوشانی زیادی داشته باشند. وجود وظایف مشترک در نقش‌های متفاوت، به دلیل ماهیت فعالیت ترویجی است. عمده تفاوت در این است که شما این مهارت‌های مشترک را در کجا به کار می‌گیرید؛ به عبارتی حیطه به‌کارگیری این مهارت‌ها و اجرای این وظایف مشترک چیست. از سوی دیگر، در فعالیت‌های ترویجی نوپا و یا موسسات کوچک‌تر، بسیاری از این نقش‌ها ترکیب شده‌اند و گاهی یک نفر می‌تواند دو یا چند نقش را همزمان برعهده داشته باشد. نکته مهم، شناخت این نقش‌ها و متناسب‌سازی آنها با توجه به نیاز فعالیت ترویجی و گستره آن است. ضمن آن که شناخت این نقش‌ها به شما کمک می‌کند که بدانید برای کار در کدام حوزه، آماده‌تر و مشتاق‌تر هستید.